HAZAR DENİZİ ÜZERİNDEN DOĞU-BATI BAĞLANTISI İÇİN FIRSATLAR
Analiz No : 2021 / 15
14.04.2021
8 dk okuma

Azerbaycan ve Türkmenistan, 21 Ocak 2021’de Hazar Denizi'nde Dostluk Sahasında hidrokarbon kaynaklarının ortak araştırılması ve geliştirilmesine ilişkin bir mutabakat zaptı imzaladılar. Daha önce Azerbaycan tarafından Kapaz ve Türkmenistan tarafından Serdar olarak adlandırılan bu alanın mülkiyeti 1990’lardan bu yana tartışmalı olmuştur. İki ülkenin devlet başkanları, imzalanan bu mutabakatın enerji işbirliğinde yeni bir aşamaya geçilmesini sağlayacağını beyan etmişlerdir. Bu işbirliğinin Trans-Hazar doğalgaz boru hattı projesinin hayata geçirilmesi ve Hazar kıyı devletlerinin ekonomi potansiyellerini gerçekleştirebilmeleri için fırsatlar yaratacağı düşünülmektedir23 Şubat’ta Ankara’da gerçekleştirilen Türkiye-Azerbaycan-Türkmenistan Üçlü Dışişleri Bakanları toplantısında da ulaşım ve altyapı projeleri ile enerji alanındaki ortaklığın önemi kaydedilmiştir. Dostluk Mutabakatının önemi sadece bu sahadaki üretimden elde edilecek kaynaklar değil, ayrıca sahada üretilen petrol ve gazı ihraç pazarlarına götürmek için gerekli altyapının inşasının gerçekleşmesi ve Türkmenistan'ın devasa gaz rezervlerinin Avrupa pazarına açılabilmesi olanağıdır.[1]

Türkmenistan; Rusya, İran ve Katar’dan sonra dünyanın dördüncü büyük doğalgaz rezervine sahip ülkesidir.[2] Doğal gaz, petrol gazları ve diğer gazlı hidrokarbonlar ürünleri, Türkmenistan’ın ihracat gelirinin %80’inden fazlasına tekabül etmektedir.[3] 2019 yılı Trademap verilerine göre bu kalemin neredeyse tamamımın alıcısının Çin olduğu görülmektedir. Daha önceki bir yazımızda bahsettiğimiz üzere, Rusya 1991'den beri Türkmen doğalgazının önemli bir alıcısı idi ve ucuza aldığı Türkmen doğalgazını Avrupa’ya yeniden ihraç ediyordu. 2009'da Türkmen gazını Rusya’ya taşıyan doğal gaz boru hattında gerçekleşen patlama, Rusya-Ukrayna gaz anlaşmazlığı ve Batı Avrupa ülkelerine gaz arzının azalması Rusya’nın 2009 yılında Türkmenistan’dan gaz ithal etmeyi bırakmasına neden olmuştur. Rusya 2010’da Türkmenistan’dan gaz ithalatına yeniden başlamış ancak fiyat anlaşmazlıkları nedeniyle 2016 yılında Türkmenistan’ın Rusya'ya gaz ihracatı sıfıra düşmüştür.[4] 2019 yılında Türkmenistan ile Rusya arasında doğal gaz ticaretinin yeniden başlaması kararlaştırıldıysa da, bu oldukça düşük bir miktarda olmuştur.[5]

Çin’in Orta Asya enerji pazarındaki başat rolü 2009’da Türkmenistan’dan başlayarak, Özbekistan ve Kazakistan’dan sonra Çin’e ulaşan Orta Asya-Çin Doğalgaz Boru Hattı’nın hizmete girmesi ile başlamıştır. 2011 yılı itibariyle Orta Asya-Çin doğal gaz boru hattında ikinci hat, 2015 sonunda destekleyici tesisleri ile üçüncü hat tamamlanmış ve Çin'e Türkmen gazı ihracatı artmıştır.[6] Ancak 2020 yılında, Türkmenistan da COVID-19 salgını nedeniyle gerçekleşen petrol ve gaz fiyatlarındaki düşüşten etkilenmiştir[7] ve Türkmenistan’ın dış ticaretinde Çin’in başat durumda olmasının riskleri ortaya çıkmıştır. Mart 2020’de China National Petroleum Corp. COVID nedeni ile sözleşme yükümlülüklerini yerine getiremeyeceğine ilişkin mücbir sebep bildiriminde bulunmuş,[8] dolayısıyla Çin’in Türkmenistan’dan doğal gaz ithalatındaki kısıtlamaya bağlı olarak, Türkmenistan’ın ihracatında %30 düşüş gerçekleşmiştir.[9] Bunun yanında Çin’in 14. Beş Yıllık Planı’nda fosil olmayan yakıtların payını 2025 yılına kadar yüzde 20’ye çıkarmayı hedeflemesi, öncelikli olarak kömür ve ham petrol kullanımını azaltacağını ilan etmesine rağmen doğal gaz ticaretinde de gelecekte düşüşlerin gerçekleşebileceği sinyallerini vermiştir. Ayrıca bu plan 2013 yılında üzerinde anlaşmaya varılan Orta Asya-Çin Doğal Gaz D4 Hattı’nın inşasına Çin’in ilgisini kaybedebileceği şüphelerini doğurmuştur.[10]

Türkmenistan, gaz ihracatında sınırlı seçeneklerine alternatif bulmak için başka projelere de yönelmiştir. Trans-Afgan boru hattının (TAPI) 2015'te temelleri atılmış, bu hat aracılığı ile Türkmen gazının Güney Asya'ya ihracatı hedeflenmiştir. Ancak transit ücretinde anlaşmazlıklar, finansal kaynak yetersizlikleri ve enerji güvenliği ile ilgili endişeler nedeniyle önemli bir ilerleme kaydedilememiştir.

Hazar geçişli bir doğal gaz boru hattının inşası ise 90’lardan bu yana gündemde olmuş, Hazar Denizi altından döşenecek bir boru hattıyla Azerbaycan’a ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya gaz tedariki hedeflenmiştir. Ancak Hazar’ın hukuki statüsünün belirlenmemiş olması Trans Hazar enerji işbirliğinin önünde temel bir engel olmuştur.  Ağustos 2018'de Hazar Denizi’nin hukuki statüsünün kabul edilmesi ile önemli bir adım atılmış, Hazar’a kıyıdaş devletler arasında bazı sorunlar çözüme kavuşmuştur.  Hazar özel statüye sahip kapalı deniz olarak tanımlanmış, deniz yüzeyinde 15 deniz mili yetki alanı belirlenmiş, 10 deniz mili balıkçılık sahası üzerinde anlaşılmış, Hazar’a kıyıdaş olmayan ülke veya aktörlerin askeri varlıklarına izin verilmemesinde mutabakata varılmıştır. Ayrıca Hazar Denizi'nin deniz tabanı boyunca gaz boru hatları ya da telekomünikasyon kablo hatları döşenmesine ilişkin, Hazar Denizi'ndeki tüm ülkelerin değil, yalnızca bu hatların geçtiği sektörlerdeki ülkelerin onayının gerekeceği kabul edilmiştir.[11] 

Rusya ve İran’ın çevresel endişelerini ileri sürerek, olası bir Hazar geçişli boru hattı projesine karşı çıkabileceklerini ortaya koymaları bu proje için başka bir engel teşkil etmiştir. Ancak Rusya’nın Baltık Denizi üzerinden Avrupa'ya uzanan gaz boru hattı “Kuzey Akım" ile bağlantılı olarak Hazar denizinde çevresel iddialarını geri çekeceği düşünülmektedir.

Avrupa Birliği'nin Rus gazına bir alternatif sağlamak için desteklediği "Güney Gaz Koridoru" Azerbaycan’ın Şahdeniz Doğal Gaz Sahası’nda üretilen doğal gazı Türkiye’ye ve ardından Avrupa’ya taşımak amacıyla inşa edilmiştir. Güney Gaz Koridoru’nun bir parçası olan Trans Adriyatik Boru Hattı 31 Aralık 2020 tarihi itibariyle Azerbaycan gazını Yunanistan, Bulgaristan ve İtalya'ya sağlamaya başlamıştır. Tüm bu gelişmeler ve Dostluk Sahasında işbirliği Hazar geçişli bir doğal gaz boru hattının Güney Gaz Koridoru’nun bir parçası olan Trans Anadolu Gaz Boru Hattı'na (TANAP) bağlanması fikrini canlandırmıştır. Hazar geçişli bir gaz boru hattının Kazakistan'daki Tengiz Doğal Gaz Sahası ile Türkmenbaşı arasında bir bağlantıyı da kapsayabileceği ifade edilmektedir.[12]

Türkiye’nin parçası olduğu Orta Koridor Girişimi ise Hazar üzerinden doğu-batı bağlantısının ulaşım yönünü oluşturmaktadır: Türkiye’den Kafkaslara, buradan da Hazar Denizi’ni aşarak Orta Asya’ya ve Çin’e bağlanmaktadır. Azerbaycan ile Türkiye'yi birbirine bağlayacak yeni bağlantı koridoru bu girişimi güçlendirmektedir. Bu gelişmeler doğrultusunda Orta Koridor Girişimi’nin, yeni ulaşım bağlantıları sayesinde, trans-Hazar boru hattı bağlantılı Güney Gaz Koridoru’nun enerji güvenliğini destekleyeceğini ve Hazar Denizi üzerinden doğu-batı bağlantısı için fırsatlar yaratacağını söyleyebiliriz.

 


[1] David O'Byrne, “Azerbaijan and Turkmenistan agreement advances Caspian gas cooperation”, Eurasia Net, January 22, 2021, https://eurasianet.org/azerbaijan-and-turkmenistan-agreement-advances-caspian-gas-cooperation

[2] Andrew Fawthrop, “Profiling the top five countries with the biggest natural gas reserves”, NS Energy, March 15, 2021, https://www.nsenergybusiness.com/features/biggest-natural-gas-reserves-countries/

[3] Gülperi Güngör, “Orta Asya Ticaretinde Çin Nüfuzu”, AVİM, 4 Haziran 2020, https://avim.org.tr/tr/Analiz/ORTA-ASYA-TICARETINDE-CIN-NUFUZU

[4] Age

[5] Chris Rickleton, “Turkmenistan: Big on gas, short on options”, Eurasia Net, January 22, 2021, https://eurasianet.org/turkmenistan-big-on-gas-short-on-options

[7] David O'Byrne, “Azerbaijan and Turkmenistan agreement advances Caspian gas cooperation”…

[8]  Umida Hashimova, “Pandemic Slows Central Asia’s Gas Exports to China”, The Diplomat, September 8, 2020,

https://thediplomat.com/2020/09/pandemic-slows-central-asias-gas-exports-to-china/

[9] Chris Rickleton, “Turkmenistan: Big on gas, short on options”…

[10] Rebeka Foley, “Can Central Asian gas exporters rely on China?”, Eurasia Net, March 24, 2021, https://eurasianet.org/analysis-can-central-asian-gas-exporters-rely-on-china

[11] Aslan Yavuz Şir, Büşra Baykal, “Hazar’ın Statüsü: Hukuki Sorun, 2018 Hazar Anlaşmasına Varan Süreç ve Yansımaları”, Avrasya Dünyası, no: 3 (2018), sf. 17.

[12] Robert M. Cutler, “Kazakhstan Looks at the Trans-Caspian for Tengiz Gas to Europe”, RobertCutler.Org, January 29, 2009, http://www.robertcutler.org/blog/2009/01/kazakhstan_looks_at_the_transc.html


© 2009-2024 Avrasya İncelemeleri Merkezi (AVİM) Tüm Hakları Saklıdır

 



Henüz Yorum Yapılmamış.

Kaynaklar:

Analiz
Yorum
Blog
Rapor
Bülten