Ermeni Devrimci Federasyonu’nun (Taşnak Partisinin) Temmuz 1914’te Erzurum’da gerçekleştirmiş olduğu 8. Genel Kongresi uzun yıllar tartışmalı bir mesele olarak kalmıştır. Hem Ermeni hem de Türk tarafından tarihçiler, Taşnak Partisinin Rusya’nın yanında savaşa dahil olma ve Ruslara gönüllü birliklerle destek olmanın yanı sıra Osmanlı’ya karşı gayrinizami harp ve isyan başlatma kararlarına ilişkin olarak bu kongrenin rolüyle ilgili olarak birbirleriyle çelişen çok farklı savlar ileri sürmüşlerdir.

Alanında prestijli bir dergi olan Osmanlı Araştırmaları dergisinde kısa süre önce yayınlanan bir makalede, önde gelen Türk tarihçilerinden Profesör Kemal Çiçek Temmuz 1914’te Erzurum’da toplanan Taşnak Partisinin 8. Genel Kongresi üzerindeki karmaşık soruları önemli ölçüde aydınlığa kavuşturmayı başarmıştır.

Profesör Çiçek makalesine kongre üzerinde yapılan farklı değerlendirmeleri ve ileri sürülen farklı tezleri özetleyerek başlamaktadır. Çiçek’e göre tartışmalı konuların kapsamı oldukça geniştir ve sadece kongrenin gündemini ve kararlarını değil aynı zamanda yapıldığı tarihi ve katılımcıları da kapsamaktadır.

Çiçek bazı tarihçilerin bu kongreye İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin bir de heyet gönderdiğini ancak bazı diğer tarihçilerin ise İttihatçılar ile Taşnaklar arasında küçük bir görüşmenin dahi mümkün olmadığını iddia ettiklerini belirtmekte ve bu sayede de kongreye dair tarihçiler arasında mevcut olan anlaşmazlıklara dair çarpıcı bir örnek sunmaktadır.

Bu konuyla yakından alakalı olmak üzere bazı Ermeni tarihçiler, İttihatçılar ile Taşnaklar arasında yapılan görüşmeler sırasında Osmanlı Hükümeti’nin Doğu Anadolu’daki Ermenilere özerklik teklif ettiğini yönündeki iddialarını ısrarla sürdürmektedir, ancak bazı tarihçiler ise bu iddiaları hiç ikna edici bulmamaktadır.

Son olarak tarihçiler bu kongrenin Taşnak Partisinin Birinci Dünya Savaşı’na katılımı ve bu savaşta Osmanlı ve Rus İmparatorlarının birbirleriyle savaşması durumunda alacağı konum üzerindeki rolü üzerinde de anlaşamamaktadır.

Karşıt tezleri ve mevcut kaynakları detaylı bir şekilde özetledikten sonra, Profesör Çiçek üç ana soruya cevap aramaktadır: A) İttihat-Terakki ve Taşnak mensupları Erzurum’da buluşup, müzakerelerde bulunmuşlar mıdır? B) Osmanlı Hükümeti tarafından Ermenilere yapılmış bir özerklik teklifi var mıdır? C) Gerçekten de geleneksel Ermeni söyleminin ısrar ettiği gibi Taşnaklar savaş sırasında Osmanlı’ya sadık kalma yönünde nihai bir karar almışlar mıdır?

Mevcut kaynakları titizlikle inceledikten sonra, Profesör Çiçek küçük bir İttihat-Terakki heyetinin halen Erzurum’da mevcut bulunan Taşnak mensuplarıyla buluştuğunu ve kendileriyle görüşmeler yapıldığını belirtmektedir. Çiçek bu hükme varırken akademisyenler tarafından oluşturulan mevcut literatürü, önde gelen Taşnak figürlerinin de aralarında bulunduğu döneme ait hatıratları, Osmanlı ve Rus arşiv belgelerini incelemektedir.

Özerklik teklifi meselesine değinirken, mevcut kaynakların çelişkili bilgiler ihtiva etmesine bağlı olarak net bir resim ortaya koymanın zorluğuna dikkat çeken Profesör Çiçek yine de Ermenilere bir çeşit özerklik teklif edildiği sonucuna ulaşmaktadır. Ancak bu özerkliğin Doğu Anadolu’dan ziyade Kafkasya Ermenilerini kapsadığını belirtmektedir ve bu özerkliğin şeklinin ve şartlarının bilinmediğini ifade etmektedir.

Son olarak Profesör Çiçek bu kongrede Taşnaklar tarafından Osmanlıya sadık kalma yönünde nihai bir karar alındığı yönündeki savı ciddi bir şekilde sorgulamaktadır. Ona göre bu dönemde Taşnaklar Osmanlı liderlerini yatıştıracak bazı politik ve samimi olmayan ifadelerde bulunmuş ancak aynı zamanda Osmanlıya karşı faaliyetlerine devam etmişler ve hatta sonrasında olası bir savaşta Rus tarafında yer almayı müzakere ettikleri başka kongreler de düzenlemişlerdir. Çiçek, Osmanlının savaşa katılmasından çok önce bir döneme denk gelen 1914 Ağustos’un başlarında dahi Taşnakların Osmanlıya karşı kullanılmak üzere para ve silah toplamaya başladıklarına dikkat çekmektedir. Ayrıca Çiçek’in okuyuculara sunduğu Rus diplomatik ve askeri belgelerinde Taşnakların tüm kuvvetlerini Osmanlıya karşı ayaklanmak üzere teksif ettikleri ve Osmanlı Ordusundaki Ermeni askerlerin Rusya tarafına geçmeye başladıkları ve buna teşvik edildikleri belirtilmektedir.

Profesör Kemal Çiçek’in makalesi mevcut kaynaklar ve farklı yorumlar üzerine yapılmış çok kıymetli bir araştırma sunmakta ve Taşnakların 8. Genel Kongresi üzerinde daha net bir resim ortaya koymakta ve böylece Ermeni Meselesi üzerindeki literatürde de önemli bir boşluğu doldurmaktadır.