2020 yılı Kafkasya bölgesi adına önemli bir gelişmeye sahne oldu. Azerbaycan topraklarında 30 yıldır süre gelen işgal son bularak, Şuşa ve Dağlık Karabağ’ın etrafındaki 7 rayon tekrar Azerbaycan kontrolüne dönmüş oldu. Hatırlanacağı üzere, Ermenistan’da Dağlık Karabağ hakkındaki popülist söylem 2019 yılı boyunca artmış Nahçıvan’ın tarihi Ermeni toprağı olduğu gibi söylemler resmi makamlar tarafından dile getirilmeye başlamıştı[1]. Benzer şekilde Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan’ın “Karabağ, Ermenistandır. Nokta.” çıkışı ve bu çıkışa karşı Minsk grubunun sessiz kalışı Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ’da çözümün diplomasi yoluyla sağlanabileceğine dair inancını büyük ölçüde zedelemişti[2]. Temmuz 2020’de Azerbaycan’ın Tovuz kentinde meydana gelen 4 günlük çatışmalar da Azerbaycan’ın tehdit algısını kuvvetlendirmişti. 27 Eylül 2020’de Azerbaycan tarafından başlatılan geniş çaplı “demir yumruk” operasyonu tüm bu gelişmelerin ardından sürpriz bir harekât değildi. 44 gün süren çatışmalar sona erdi ve ateşkes sağlandı.

44 günlük çatışmalar boyunca ateşkes rejiminin tekrar tesis edilebilmesi için 3 ayrı girişimde bulunulmuştu. Ancak sağlanan ateşkesler uzun ömürlü olamamıştı. Ta ki, Azerbaycan Dağlık Karabağ bölgesinin en önemli şehirlerinden tarihi Şuşa kentini kontrol altına alana kadar. Stratejik bir konumda yer alan Şuşa şehrinin kontrol altına alınması, Ermenistan’ın Dağlık Karabağ’daki etnik ayrılıkçı güçlerine ikmal yolları üzerinde yer alması ve alternatifsiz olması nedeniyle, operasyonun nihayete ermesinde son derece etkili oldu. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in şahsen bulunduğu girişimi takiben Azerbaycan ve Ermenistan arasında ateşkes rejimi tekrar kuruldu.

Azerbaycan’ın başarılı operasyonları sonucu işgalin sona ermesi yalnızca Ermenistan-Azerbaycan çatışması açısından değil, bölgesel barışın tesisi açısından da son derece önemli bir gelişmeydi. 9 Kasım 2020’de Rusya’nın arabuluculuğuyla sona eren operasyonların ardından imzalanan mutabakat metni Güney Kafkasya’da yeni bir dönemin tesisi açısından önemli bir mihenk taşı oldu. Bu nedenle son bir yıllık sürece kısaca göz atmak yerinde olacaktır.

9 Kasım Mutabakatında Hangi Noktaya Gelindi?

Dağlık Karabağ sorunu açısından 9 Kasım’da kurulan ateşkes rejiminin öncekilerden önemli farklılıkları bulunduğu söylenebilir. Öncelikle bahsedilmesi gereken fark daha önce yapılan Bişkek protokolünün aksine ateşkesin yalnızca iki ülke arasında tesis edilmesi, Azerbaycan’ın yıllardır savunduğu bir gerçeği ortaya koymuş oldu. O da Dağlık Karabağ’daki işgalci gücün, aksi iddia edildiği şekliyle Dağlık Karabağlı Ermeniler değil, bizzat Ermenistan olduğuydu. 9 Kasım mutabakatıyla tarafların yalnızca Ermenistan ve Azerbaycan olduğu kayıt altına alınmış oldu.

Buna ek olarak daha önce kurulan ateşkes rejimlerinde detaylı bir yol haritası bulunmuyordu. Oysa 9 Kasım’da tarafların tamamının hazır bulunarak açıkladığı ortak metinde Ermenistan ve etnik ayrılıkçı güçlerin işgal altındaki 7 rayondan çekilme tarihlerine dair belirlemeler yapılmıştı. Mutabakata göre; Ağdam bölgesi 20 Kasım (madde 2) [3], Kelbecer bölgesi 15 Kasım(madde 6) [4], Laçın bölgesi ise 1 Aralık (madde 6) [5] itibariyle Azerbaycan’a teslim edilecekti[6]. Nitekim 20 Kasım günü Ermenistan askerleri ve ayrılıkçı kuvvetler çekilerek Ağdam’ı Azerbaycan kontrolüne bıraktı[7]. Üçlü mutabakatın geleceği açısından takvime uyulması oldukça önemli bir göstergeydi.

Ancak 15 Kasım’a kadar geri verilmesi konusunda mutabık kalınan Kelbecer bölgesinin Ermeni kuvvetlerce terk edilmesi, Ermeni kökenli yerleşiklerin tahliyesi 25 Kasım’a kadar ertelendi. Bölgenin boşaltılması sırasında, Ermeni sakinleri yerleşim yerlerinden ayrılırken kendi evlerini yakmaları, akrabalarına ait mezarları taşımaları ve kiliselerde bulunan eşyaları tahliye etmeleri nedeniyle çıkan karmaşa bu sürenin uzatılmasında etkili oldu[8]. Ateşkes mutabakatı gereği Rus Barış gücünün kontrolünde(madde 3)[9] gerçekleştirilen tahliye işlemleri 25 Kasım’da tamamlanarak Kelbecer bölgesi Azerbaycan kontrolüne teslim edildi[10]. Laçın ise mutabakat gereği Rus barış gücünün kontrolü altında olacak şekilde Azerbaycan’a iade edilmiş oldu[11].

Mutabakatın 3. ve 4. Maddeleri gereği konuşlanan Rus Barış gücü 8 Kasım itibariyle Laçın koridoru etrafında yoğunluklu olmak üzere Dağlık Karabağ bölgesinin Azerbaycan tarafına yakın kısımlarında konuşlanmış bulunuyor[12]. Şuşa (Shushi), Hocavend/Kırmızı Pazar (Martuni) -Sukovuşan (Magadiz) hatlarında devriye çalışmaları yapılıyor.

Mutabakat gereği kurulması planlanan barış koruma merkezinin temeli ise Türkiye ve Rusya işbirliğinde açılan ortak gözlem merkeziyle atılmış oldu[13].

Barış gücünün denetimi altında olan bölgelerde, Rusya tarafından Ermenistan-Hankendi arası ulaşımın sağlanması, evini terk etmek durumunda kalmış olan Ermenilerin geri dönüşlerinin kontrolünün sağlanması, Kiliselere ziyarete gelenlere eşlik edilmesi, ateşkesin kontrolünün denetlenebilmesi için devriye gerçekleştirilmesi gibi askeri faaliyetler gerçekleştiriliyor[14]. Barış gücünün koruma ve devriye faaliyetlerinin yanı sıra bölgedeki okullarda sosyal yardım faaliyetleri yürüttüğü de biliniyor[15]. 9 Kasım mutabakatının 7. Maddesi gereği yerinden edilmiş vatandaşların geri dönmesi konusunda Ermeni halkına yönelik faaliyetler sürerken, Birinci Karabağ Savaşı sırasında bölgen kaçmak zorunda kalan Azerbaycanlı bölge sakinlerinin geri dönüşüne dair herhangi bir düzenleme henüz yapılmış değil.

Mutabakatın 8. maddesi gereği 15 Aralık 2020’de başlayan savaş esiri takası Ermeni tarafının Dağlık Karabağ’a yerleştirilen mayın haritalarını teslim etmemesi ve iki devlet arasındaki sınır bölgesinde yaşanan gerginlikler nedeniyle planlanandan yavaş ilerliyor. Bu konudaki en önemli gelişme 12 Haziran’da Gürcistan’ın arabuluculuğunda gerçekleştirilen toplantılar sonrası Ermeni tarafının teslim ettiği mayınlı arazi haritaları karşılığında Azerbaycan 17 savaş tutsağının Ermenistan’a gönderilmesiyle kaydedildi[16].

Öte yandan Azerbaycan açısından olduğu kadar Türkiye açısından da son derece büyük bir öneme sahip olan Nahçıvan’a ulaşım yollarının tekrar açılması konusunda henüz çalışmalar tamamlanabilmiş değil. Her ne kadar 11 Ocak 2021’de Putin, İlham Aliyev ve Nikol Paşinyan’ın bir araya gelişinden sonra açıklanan bildiriyle bu konudaki ortak irade açıklanmış olsa da, Nahçıvan’a Zangezur üzerinden bir ulaşım yolu henüz açılamadı. Ortak bildiri çerçevesinde belirlenen çalışma grubu ise çalışmalarına devam ediyor. Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan’ın son açıklamalarından çalışma grubunun belirli rotalar üzerine çalıştığı anlaşılıyor. Mevcut rota ihtimallerinin eskiden bölgede bulunan yolların; İcevan-Kazah hattı(R13 ile H37 karayolları), Berde-Tovuz hattı, Berd-Tovuz hattı, Angeghakot-Bichanak hattı (E117 karayolu), Horadiz-Meğri, Ordubad, Horadiz hattı (E002) üzerinden tartışıldığı görülüyor[17]. Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan 8 Kasım’da bir Ermeni televizyon kanalına verdiği röportajda Yeraskh-Ordubad-Meğri-Horadiz tren yolunun açılmasından yana olduklarını dile getirdi. Zangezur koridorunun tamamen Ermenistan’ın egemenliği altında ve kontrolünde olmasının istendiğini çalışmaların bu doğrultuda yapıldığını vurgulayan Paşinyan, söz konusu yolun uluslararası katkılarının da yadsınamayacağına da dikkat çekti. Paşinyan’ın bu ifadelerine yönelik olarak, Nahçıvan koridoru hakkında Ermeni toplumundaki önyargıların kırılması konusunda ikna çalışmalarına devam edildiği yorumu yapılabilir. Ancak elbette, Nahçıvan’a yol açılması konusunda 9 Kasım anlaşmasından bu yana kaydedilen çabalar umut vadecidir.

Azerbaycan ve Ermenistan arasında 9 Kasım 2020’de ilan edilen ateşkes ve ateşkes çerçevesinde belirlenen yol haritası henüz tamamlanamasa bile uygulanmaya devam etmektedir. Öte yandan, zaman zaman Ermenistan-Azerbaycan sınırında meydana gelen çatışmalar iki ülke arasında Sovyetler Birliği döneminden kalma sınır tartışmalarının hararetlenmesine neden olmuştur. Rusya’nın önderliğinde iki ülke arasındaki sınırların kesinleştirilmesi çabaları da devam etmektedir. Sınırın belirlenmesi çalışmalarını kalıcı barış anlaşmasının tesisinin takip edeceği düşünülebilir. Ancak henüz kalıcı barış antlaşması için herhangi bir platform kurulabilmiş değildir. Türkiye ve Azerbaycan’ın önerisi Güney Kafkasya Ülkeleri+İran+Rusya+Türkiye’den oluşan 6’lı bir platform kurulmasıydı. Ancak bu konuda Gürcistan ve Rusya arasındaki mevcut durum, İran’ın şüpheci dış politika yaklaşımı ve Ermenistan’ın AGİT Minsk grubunun sürece tekrar dâhil edilmesi girişimleri nedeniyle henüz bir yol alınabilmiş değil.

Ancak bir yıl gibi kısa bir süreye bakarak atılan adımlar değerlendirildiğinde, yıllardır gelişme kaydedilemeyen pek çok konuda etkili adımlar atıldığı söylenebilir.