1886 yılında doğmuş ve 1955 yılında ölen Garegin Nejdeh (ayrıca Nzhdeh veya Njdeh olarak yazılmaktadır) 1890’da kurulmuş bir parti olan Ermeni Devrimci Federasyonu’nun bir lideri idi. 1912-1913 yılları arasında gerçekleşen Balkan Savaşları sırasında, yani yabancı gönüllüler dâhil Bulgar güçleri Türklere, Pomaklara ve Yunanlılara karşı etnik temizlik gerçekleştirdikleri bir dönemde[1], bir Ermeni gönüllü birliğine Bulgaristan adına önderlik etmiştir – sonrasında Birinci Dünya Savaşı sırasında Rus ordusundan bir diğer gönüllüler birliğine önderlik etmiştir. Rus kaynaklarına göre (askeri mahkeme hükümleri dâhil), Ermeni gönüllüler daha Kasım 1914 yılında bir dizi katliam, tecavüz ve yağma gerçekleştirmişlerdir.[2] 1918’den 1921’e kadar Nejdeh Ermenistan Cumhuriyeti’nin bir subayı idi ve, nihayetinde, Sovyetlerin 1921’deki nihai zaferine kadar EDF tarafından bu ülkenin doğusunda devam ettirilen fiili Cumhuriyetin bir subayı idi. Bir kez daha, Nejdeh etnik temizlik uygulayan güçlere komuta eden subaylar arasında yer almıştır.[3]

1933 yılında, EDF’nun talebi üzerine, Nejdeh Kuzey Amerika’da parti’nin gençlik kolunu kurmuştur. 1943 yılına kadar parti’nin ismi, Ermenice’de anlamı “Irkın dini” olan, Tzgeghagron idi. “Irk’ın İbadetçileri Birliği” şeklinde tercüme edilebilir. Daha sonra ismi, 2019 yılında halen geçerli olan (ABD, Kanada ve Avustralya’da), Ermeni Gençlik Federasyonu (EGF) olmuştur. Tzgeghagron’un doktrini eskiden ve halen Aryan ırkçılığına dayanmaktadır. 27 Eylül 1933 tarihli Hairenik gazetesinde (Boston) Nejdeh aşağıdaki açıklamada bulunmuştur:

“Irksal-Dinsel olan kişi ırkının kanının bir tanrısal varlık olduğuna inanmaktadır. Irk her şeyin üstüdür ve her şeyden önceliklidir. Irk önce gelir. Her şey ırk içindir…. Irksal Dinsel Tarikatların kendi genel mehzepleri, önderlikleri ve siyasi simgelerinin olduğunu duymaktayız. Ayrıca, kendi üniformaları, kendi ilahileri, kendi ayinleri, kendi bayramları olacaktır.”

21 Ocak 1935 tarihli Hairenik Weekly (bugün Armenian Weekly) gazetesi Tzgeghagron’u aşağıdaki şekilde alıntılamıştır:

“Size Tzgeghagron Öğretisini vaaz ediyorum, ırkın ibadetini [...] Benim için bireyselliğin ve özgürlüğün en önemli görevi ırkımın sesini takip etmektir. Ben Tzgeghagron’um. Bu demektir ki: Irkımın farkındayım. Irkıma inanmaktayım. Irkıma ibadet etmekteyim. Irkımın ulu olduğunu biliyorum; ırkımın insanlığa aldığından daha çoğunu verdiğini biliyorum. Irkımın bir müminiyim ve, dikkat ediniz, başka bir ilaha tapmaktayım, ırkımın kanını, bu kanın lekesiz namusu halkımızın geleceği belirleyecektir. [...] Irkın iradesinin tanrılaştırılması – Tzgeghagron bunun için savaşmaktadır.”

Nazi yönelimi herkesçe açık bir şekilde anlaşılmadı ise, Nejdeh şöyle bir açıklamada bulunmuştur (Hairenik Weekly, 10 Nisan 1936): “Bugün Almanya ve İtalya güçlüdürler, çünkü bir ulus olarak ırk üzerinden yaşayıp nefes almaktadırlar.”[4] Bundan dolayı, Nejdeh ve destekçileri için “ırkın” anlamına dair muğlaklık yoktur: Hitler için aynı durumdur. Bu 1933’ten uzun zaman önce ve hatta Birinci Dünya Savaşı’ndan önce Aryancı ırkçılığa geçen EDF için pek de yeni bir durum değildi.[5]

İkinci Dünya Savaşı’nın başlangıç dönemi sırasında Nejdeh – EDF’nun diğer iki lideri Ardaches Apeghian ve Vahan Papazian ile birlikte – 1942 yılında Üçüncü İmparatorluğun işgal edilmiş doğu bölgelerden sorumlu bakanı Alfred Rosenberg’ın himayesinde kurulan Ulusal Ermeni Konseyi’nin bir üyesi idi. Konseyin ana amaçları arasında Wehrmacht ile Waffen-SS için gönüllüler toplamak yer almıştı.[6] 1944 yılında Sovyetler tarafından tutuklanan Nejdeh 25 yıl ağır hapse mahkûm edilmişti ve 1955’te bir Rus çalışma kampında ölmüştür.

Nejdeh kesinlikle tek Nazi işbirlikçisi değildi; fakat Alman olmayanlar için Nazi doktrininin hazırlanmasında en çok rol oynayan kişiler arasında yer almıştır ve, daha da önemlisi, günümüzde devlet kurumları tarafından bir ulusal kahraman olarak anılan tek kişidir (1923’ten 1956’ya kadar EDF’nun ana lideri ve Wehrmacht’ın subayı olan Drastamat “Dro” Kanayan ile birlikte). Daha 1991’de, “ılımlı” Cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan Erivan’ın ikinci en büyük meydanına ve altındaki metro istasyonuna onun ismini vermiştir. 1998 yılından 2018 yılına kadar iktidarda olan Ermenistan Cumhuriyetçi Partisi Nejdeh’i özgün ideolojik referans olarak kabul etmiştir. Nikol Paşinyan iktidardaki ilk ayları sırasında konuyu fazla tartışmamıştır. Ancak Ekim 2019’da, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ona Ermenistan’ın Nejdeh gibi Nazi destekçilerini yücelttiğini belirttiğinde, tepki vermek zorunda kalmıştır. Sayın Paşinyan’ın tepkisi öz-eleştirinin aksi idi:

“Gerçek şudur ki Garegin Nejdeh Ermenistan’ın Türk işgaline, Ermenilerin soykırımına karşı savaşmıştır ve [...] ayrıca birçok Rus subayı ile birlikte 1918’deki Ermeni-Türk savaşı sırasında cephe hattının çok önemli bir bölümüne komuta etmiştir.

[...] Nejdeh Vladimir hapishanesinde ölmüştür. Öne çıkan birçok Sovyet isim Vladimir hapishanesinde ölmüştür ve [yazar Aleksandr] Solzhenitsyn de Rus çalışma kampında idi. 1937’den 1950’lere kadar hapsedilmiş herkesi siyasi makum olarak mı kabul edeceğiz?”[7]

Paşinyan iki yıl öncesinde sadece bir gazeteci olduğuna ve esasen Ermeni Cumhuriyetçi Parti’nin beğenilmemesi sayesinde Başbakan olduğuna göre, önceki kabinelerin eylemlerine kolaylıkla son verebilirdi. Bu durum, Nejdeh’in Nazicilik yorumunun 1998-2018 döneminin devlet ideolojisi haline getirildiği ve bu Nazi destekçisinin kitaplarının yeni nesilleri “eğitmek” amacıyla devlet bütçesinden yeniden basıldığı düşünüldüğünde, daha mantıklı olabilirdi. Bu cümlelerin yazarı dâhil olmak üzere, bir dizi tepkiye sebep olmuştur. Paris haftalık Courrier international gazetesinin internet sitesinde Fransızca olarak özetlenen 2014 yılında İsrail günlük Haaretz gazetesinde ortak yazarı olduğum bir serbest kürsü yazısı[8] dönemin Ermeni hükümetini fazlasıyla rahatsız etmiştir. 2016 yılında, The Jerusalem Post Nejdeh’in ikinci heykelinin Erivan’da dikilmesine karşı yapılan protestoları yankılamıştır[9] ve 2017 yılında Rus hükümetinin kendisi bu olayı, boşuna, protesto etmiştir.[10]

Sonuç itibariyle, eğer iletişimde bir uzman olan ve yaptığı açıklamanın kendisine ve hükmettiği ülkesine yaratacağı kötü izlenimin tamamen farkında olan Sayın Paşinyan Nejdeh’in heykellerinin Erivan’da kalacaklarını ve bunda hiç bir yanlışın olmadığını onaylıyorsa, bu durum Nejdeh’in inançlarının doğru olduğunu düşündüğü içindir. [*]