Osmanlı Devletinin uyguladığı 1915 Sevk ve İskân kanunuyla ilgili tartışılagelen konuların başında Osmanlı devleti sınırları içinde yaşayan Ermeni nüfusun sayısı olduğu gelmektedir. Konuyla ilgili çalışmaların pek çoğunda farklı sayılara yer verilmekte, özellikle batı basınında ve akademisinde Türk kaynaklarının işaret ettiğinden çok daha yüksek sayıların verildiği görülmektedir. 1789 Fransız Devrimi sonrasında yayılan milliyetçilik akımından etkilenerek bağımsız bir devlet kurma hayaline kapılan dönemin Ermeni Patrikhanesinin ileri gelenlerinin Batılı devletlerin desteğini kazanmak amacıyla geliştirdiği bu istatistiki bilgiler, daha sonra Ermeni diasporası tarafından katlanarak dile getirilmiş ve zaman içerisinde toplam Ermeni nüfusunu aşan bir sayı olan “1.500.000 Ermeni’nin katledildiği” şeklinde bir slogana dönüştürülmüştür.

Tanzimat dönemiyle birlikte merkeziyetçi anlayışın güçlenmesiyle Osmanlı devletinde nüfus sayımları yapılmaya başlanmıştır[1]. Merkezi bir nüfus idaresi kurulmuş, merkezden kazalara nüfus memurları gönderilmiştir.[2] Her ne kadar bütün nüfus sayımlarında o günün koşulları ve teknik yetersizlikler nedeniyle yeterli sonuçlar elde edememişlerse de 1893 yılında ve 1907 yıllarında yapılan nüfus sayımları kapsamlı ve doğru nüfus sayımları olarak anılmaktadırlar. Bu istatistikler yaşa, cinsiyete, etnik ve dini tabiiyete, medeni duruma göre bilgi vermektedir. Bu nedenle Osmanlı millet sistemi nüfuslarına dair bilgiler açısından başvurulabilecek önemli kaynaklardır.[3] Nitekim Kemal Karpat’ın Osmanlı nüfus istatistiklerine dayanarak hesapladığı Osmanlı’nın toplam nüfusu 1893 yılı nüfus sayımına göre 17.388.562, 1905 nüfus sayımına göre 20.884.630’dir[4]. 1893 yılındaki nüfus sayımına göre Osmanlı’da yaşayan toplam Ermeni nüfus 1.157.519’dur. Bu konuda kapsamlı araştırmaları olan Kamuran Gürün, sayımda meydana gelebilecek aksaklıkları hesaba katarak bu sayının 1.300.000’e yaklaşabileceğini hesap etmektedir. Ermeni yazar Vahran Vardapet’in de verdiği rakam yaklaşık 1.300.000 ila 1.500.000 arasındadır. Oysa Ermeni Patrikhanesinin batılı ülkelere verdiği sayı 3.000.000’dur.[5]

Bu sayının doğru olamayacağı dönemin Fransız Dışişleri Bakanının dahi dikkatini çekmiştir. Fransız Bakan Hanotaux 1896 Fransa Parlamentosunda yaptığı bir konuşmada;

“Vaktiyle Ermeni Krallığını oluşturan eski eyaletlerin durumu size anlatılmıştı. Dicle ve Fırat Nehri’nin kaynağından Hazar Denizi ile Karadeniz, Basra ve İskenderun körfezleri arasında bulunan vilayetler bildiğiniz gibi Rusya, İran ve Osmanlı Devleti gibi üç değişik hükümetin idaresi altındadır. Osmanlı Devleti’nin idaresinde bulunan ve şimdi tek tartışma konusu olan bu vilayetlerdeki Ermeni halkının, elimizdeki istatistiklerden anlaşıldığı gibi tüm Osmanlı ahalisine göre yüzde on üçden fazla olmadığı bir gerçektir. Anadolu vilayetlerindeki Ermenilerin toplam miktarı şüphesiz üç milyon değildir. Zaten Ermeniler bahsedilen eyaletlere eşit miktarda değil, bazı yerlerde sık ve bazı yerlerde dağınık bir şekilde bölünmüşlerdir.”

demiştir[6]. Bu ifadeler Patrikhanenin aktardığı bilgilerin doğruluğuna güvenilmediğinin de işaretini oluşturmaktadır.

Gene o dönemde bir politikacı ve Fransa’nın en güvenilir yayın organlarından birinde gazeteci olan Francis de Pressensé “Ermeni Sorunu” başlığıyla yazdığı bir makalesinde Osmanlı, Rusya ve İran topraklarında yaşayan Ermeni nüfus ayrımı yaparak bir hesaplama yapmaktadır. Pressensé’a göre, Çarlık topraklarında 600.000 ila 700.000, İran topraklarında 300.000 ila 400.000, Osmanlı topraklarında ise 1.200.000 ila 1.300.000 arasında Ermeni yaşamaktadır.[7] Ermenilerin en kalabalık olduklarını iddia ettikleri Van, Bitlis, Erzurum ve Sivas’ta bile çoğunluk nüfusu oluşturmadıklarını, Müslüman tebaanın daha çok nüfusa sahip olduğu belirtilmektedir.[8] Pressensé, bu verilere bakılarak Ermeni milliyetçilerin çoğunluğu oluşturdukları iddiasıyla bağımsızlık ilan etmelerinin haklı bir gerekçesi olmadığını da söylemektedir.[9] Fransız Dışişleri Bakanı Hanotaux’un da konuşmasında “muhtariyet idaresi usulünün uygulanabileceği bir merkez oluşturulabilme” ihtimalinin bulunmadığından bahsettiği görülmektedir[10].

Fransız politikacı ve gazeteci Pressensé’in verileri Kamuran Gürün’ün aktardığı rakamlarla tutarlılık içerisinde görünmektedir. Fransız Dışişleri Bakanı da Pressensé ile benzer oranlardan bahsediyor gibi görünmektedir.

Zaman içerisinde dünyanın pek çok ülkesinde olduğu gibi Fransa’da dahi, bırakın toplam nüfusu savaş koşulları ile Sevk ve İskân süreci içinde, maalesef, hayatını kaybedenlerin sayısı olarak, “1.500.000” rakamı yerleşik kullanım haline gelmiştir. Oysa Fransız kaynakları dâhil olmak üzere pek çok kaynak 1892-1914 arasında Osmanlı’da yaşayan toplam Ermeni nüfusun o kadar olmadığına işaret etmektedir.[11] Nüfus konusundaki tutarsızlığa dikkat çekmemizdeki amaç Osmanlı’nın son dönemlerinde yaşananlar konusunda gerçeği ararken eleştirel yaklaşımın benimsenmesini desteklemektir. Zira uzun süredir Ermeni diasporasındaki tek taraflı anlatımın etkisinde olan Batı toplumu kendi arşiv kaynaklarını dahi görmezden gelebilecek kadar kalıplaşmış bir düşünceye hapsolmuş gibi görünmektedir.