Çin’i Orta Asya, Hazar Denizi ve Güney Kafkasya üzerinden çoklu taşımacılık güzergahları ile Avrupa’ya bağlayan ve Trans-Hazar Uluslararası Ulaştırma Hattı (The Trans-Caspian International Transport Route) şeklinde de adlandırılan Hazar Geçişli Doğu-Batı Orta Koridor’un stratejik önemi; Rusya-Ukrayna Savaşı sonrasında artmıştır. Şubat 2022 tarihine kadar Çin’den Avrupa’ya karayoluyla gerçekleştirilen yük taşımacılığının büyük kısmı, Kazakistan ve Moğolistan’dan geçen kollar ile Rusya içinden demiryolu vasıtasıyla devam eden Kuzey Koridoru (the Northern Corridor) güzergahı üzerinden gerçekleşmekteydi. Rusya-Ukrayna Savaşı sonrasında ise Rusya’ya uygulanan yaptırımlarla beraber bu güzergah kesintiye uğradığından yerine Çin ile Avrupa Birliği (AB) arasında potansiyel alternatif karayolları, özellikle de Orta Koridor öne çıkmıştır.[1]

Rusya-Ukrayna Savaşı ve bunun sonucunda ortaya çıkan yaptırımlar, bölge lojistiğini etkilemiş ve Rusya Federasyonu’nun konteyner nakliyesini ciddi ölçüde sınırlandırmıştır. Dünya Bankası raporuna göre bu durum, Avrupa ile Doğu Asya arasında daha uzun rotalar ile daha yüksek taşımacılık fiyatlarıyla sonuçlanmıştır. Küresel ve bölgesel tedarik zincirlerindeki kesintiler, girdi darlıklarına ve fiyat artışlarına sebep olmuştur.[2] Orta Koridor, Rusya ve/veya İran üzerinden geçmediğinden herhangi bir yaptırım sebepli kısıtlamaya tabi değildir. Savaşın başlamasından bu yana Çin’den Avrupa’ya Kazakistan, Rusya ve Belarus’tan geçerek ulaşan Yeni Avrasya Kara Köprüsü (The New Eurasian Land Bridge) güzergahındaki sevkiyatlarda yüzde 40’lık bir düşüş gözlemlenmiştir. Mevcut kapasitesi sebebiyle bu oranın tamamının kaydırılması mümkün olmasa da Orta Koridor’a yönelik katlanarak artan bir talep söz konusudur.[3]

Dünya Bankası’nın gerçekleştirdiği çalışmadaki modele göre, Orta Koridor üzerinden gerçekleştirilen ticaret hacimlerinin 2030 yılına kadar üç katına çıkması beklenmektedir. Orta Koridor, Orta Asya ve Güney Kafkasya’ya ticaret yollarını ve ortaklarını çeşitlendirmesi için bir fırsat sunmaktadır. Bu durum Avrupa’ya gerçekleştirilen ihracattaki payın artmasına ve potansiyel yeni pazarlara yönelik ihracat yapma girişimlerinin doğmasına katkıda bulunacaktır. Orta vade için büyük yatırımlara ihtiyaç olsa da verimlilik iyileştirmeleri sayesinde nakliye süresinin kısaltılmasıyla önemli kazanımlar elde edilebilecektir.[4]

Ankara’nın Orta Asya Türk cumhuriyetleri ile olan yakın tarihi ve kültürel bağları ile bu cumhuriyetlerin dış ilişkilerini (Moskova ve Pekin ile sınırlandırmayarak) çeşitlendirme isteği, Türkiye’ye bölgede etkinlik sağlamaktadır. Avrasya bağlantısallığının sağlamlaştırılması, bir yandan Avrupa’nın tedarik zincirlerinin dayanaklılığını arttırması ve enerji arzını çeşitlendirmesi bakımından Türkiye’nin yanısıra AB’nin de menfaatini güçlendirirken diğer yandan da Rusya, Çin ve İran’ın Orta Asya üzerindeki nüfuzlarını dengelemektedir. Orta Koridor, Ankara açısından Avrasya’ya doğrudan bir bağlantı sağlamasının yanısıra Türk devletlerinin çevre güçlere olan bağımlılıklarını azaltmaları açısından da cazip bir ticaret güzergahıdır.[5]

Güney Kafkasya’da Yalnızlaşan Ermenistan

Ermenistan basınında 21 Ocak 2025 tarihinde çıkan bir haberde, Ermenistan’ın Güney Kafkasya’daki lojistik projelerden dışlandığı iddia edilmekte ve Orta Koridor’un kapasitesinin artırılacağı belirtilirken bunun Türkiye ve Azerbaycan’ın menfaatine olduğu vurgulanmaktadır. Yazıda Ermenistan’ın Uluslararası Kuzey-Güney Ulaştırma Koridoru’nun bir parçası olması gerektiği ancak Paşinyan ve ekibinin Rusya Federasyonu ve Avrasya Ekonomik Birliği ile ilişkileri kötüleştirirken ABD ve AB ile Ermenistan’a hiçbir şey vaadetmeyen anlaşmalar imzaladığı yorumu yapılmaktadır. Yazının devamında Kuzey-Güney ulaştırma projesinin hayata geçirilmediği gibi Barış Kavşağı (the Crossroads of Peace) projesinin de kağıt üzerinde kalacağı çıkarsanmaktadır. Ayrıca Ermenistan’ın geleneksel müttefikleri olan Rusya ve İran ile bağlarını zayıflattığı gibi Batı’dan da kayda değer bir kazanım elde edemediği tespiti yapılırken Azerbaycan’ın Gürcistan, İran, Rusya, Orta Asya cumhuriyetleri ve Türkiye ile enerji ve ulaştırma alanlarındaki bağlarını güçlendirdiği vurgulanmaktadır.[6]

Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev, Ermenistan’ın Azerbaycan’ın batı illerini Nahçıvan’a bağlayacak Zengezur Koridoru konusunda dört yıldan fazla süredir yapıcı olmayan bir tutum sergileyerek yükümlülüklerini yerine getirmediğini ifade ederken Paşinyan’ın “Barış Kavşağı” projesinin de Azerbaycan olmadan hayata geçirilemeyeceğini ve kağıt üzerinde kalacağını eklemiştir.[7] Buradan hareketle bölgede transit ülke olma arzusunda olan Ermenistan’ın yapıcı olmayan ve işbirliğine yanaşmayan tutumundan dolayı bölgede kendisini yalnızlaştırdığı yorumu yapılabilir.

Orta Koridor’un Sunduğu Faydalar ve Geleceği

Küresel ticaretin son dönemdeki dönüşümü kapsamında devletler, jeopolitik kaygılar nedeniyle ve çeşitliliği artırmaya giderek daha çok önem verdikleri için alternatif ulaşım güzergahları aramaktadırlar. Asya ile Avrupa’yı birbirine bağlayan temelde üç güzergah mevcuttur: Rusya’dan geçen Kuzey Koridoru, İran’dan geçen Güney Koridoru ve Orta Asya ile Güney Kafkasya’dan geçen Orta Koridor. Ukrayna’da devam eden askeri çatışma ile Rusya’ya uygulanan yaptırımlar ve Orta Doğu’daki istikrarsızlık ile İran’a uygulanan yaptırımlar; Avrasya bağlantısallığı için Orta Koridor’un önemini artırmaktadır. Türkiye’nin ulaştırma altyapısına yaptığı yatırımlar ile diğer Orta Koridor ülkeleri ile olan tarihi ve kültürel bağları, girişimin başarı olasılığını artırmaktadır.[8] Türkiye, Rusya’ya alternatif tek geçiş noktası olarak girişimde yer alan diğer ülkelerden de farklı bir konumda bulunmaktadır.[9]

Türkiye, Orta Koridor’u geliştirmeye yönelik pek çok girişimde bulunmaktadır. Haziran 2022’de Türkiye’nin önerisi ile Türkiye, Azerbaycan ve Kazakistan Dışişleri ve Ulaştırma Bakanları Üçlü Toplantısı ile bir çalışma grubu oluşturulmuş ve kapasitesi ile verimliliğinin artırılmasına yönelik bir protokol imzalanmıştır.[10] 29 Ocak 2025 tarihinde de Ankara’da Türkiye, Azerbaycan ve Özbekistan Dışişleri, Ulaştırma ve Ticaret Bakanları arasında üçlü bir toplantı gerçekleştirilmiş ve Orta Koridor’un Asya ile Avrupa arasındaki en güvenilir ve ekonomik güzergah olduğu vurgulanmıştır.[11] Toplantıda kararların hayata geçirilmesine yönelik yol haritası ve eylem planı üzerinde mutabakata varılmış ve bu üç ülke arasındaki giderek artan bağların stratejik önemine değinilmiştir.[12] Orta Koridor ülkeleri arasındaki bakanlıklar arası ve hükümetler arası işbirliğinin yanı sıra Türk Devletleri Teşkilatı da dahil olmak üzere yeni çoktaraflı ve ortak girişimlerin oluşturulması, ulaştırma ve lojistiğin geliştirimesine yönelik potansiyeli ifade etmektedir.

Ayrıca Zengezur Koridor’nun hayata geçirilerek Orta Koridor’a entegre edilmesinin bölgesel ekonomik kalkınmayı geliştireceğine de kuşku yoktur.[13]

Orta Koridor güzergahında Kuzey Koridoru’na kıyasla daha fazla kara ve deniz sınırı geçişi bulunmaktadır. Bu durum çeşitli düzenlemeleri ve yoğun bir işbirliğini gerektirmektedir. Türkiye’nin buna yönelik olarak hem Orta Koridor ülkeleriyle hem de Çin ve AB ile işbirliğini geliştirmesi ve güzergah üzerinde altyapı yatırımlarına devam etmesi önem taşımaktadır.

Bu doğrultuda Türkiye’nin jeopolitik avantajlarını ekonomik avantajlara dönüştürme potansiyelinin yüksek olduğu çıkarımı yapılabilir. Potansiyel riskler ve fırsat maliyetleri ışığında Türkiye’nin girişim bağlamında krizleri yönetme biçiminin, Avrasya ticaretinin temel kolaylaştırıcısı statüsünü güçlendirmeye hizmet edebileceği açıktır. Orta Koridor, hem Kuzey hem de Güney ticaret koridorlarına bir alternatif teşkil ederek varlığını sürdürmektedir. Türkiye’nin stratejik vizyonu ve yatırımları Orta Koridor’un hedeflerini güçlendirmektedir.

Orta Koridor Girişimi, Avrasya bağlantısallığının gelişmesi için önemli bir fırsattır. Girişim, tarihi olarak Avrupa ile Asya arasında bir bağlantı olma misyonuna sahip olan Türkiye’yi merkezi bir yere konumlandırmaktadır. Sonuç olarak mevcut durumda hala bazı kısıtlamalar bulunmasına rağmen, Orta Koridor’un uzun vadede bölgesel ve kıtalararası ticaret için rekabetçi bir potansiyele sahip olduğu açıktır.