Ermeni Apostolik Kilisesi’nin dört idari merkezinden birisi olan Kudüs Ermeni Patrikhanesi; basın haberlerine göre, kendisine bağlı olan Maryakop (Saint James) Ermeni Kilisesi Vakfı’na ait olduğunu iddia ettiği taşınmazların iadesi ve vakfa devlet tarafından el konulmasının iptali için Mart ayında Anayasa Mahkemesi’ne başvuru yapmıştır.[1] Patrikhane, Maryakop Ermeni Kilisesi Vakfı ile aslında aynı varlık olduğunu, nitekim vakfın tek yetkilisinin de Kudüs Ermeni Patrikhanesi ruhani lideri Nurhan Manukyan olduğunu ifade etmektedir. Patrikhanenin iddiasına göre Maryakop Ermeni Kilisesi Vakfı’na ait Türkiye sınırları içerisinde yüzden fazla mülk bulunmaktadır.

Alt derece mahkemelerinde istediği sonucu elde edemediği anlaşılan Kudüs Ermeni Patrikhanesi, iç hukuk yolu anlamında son çare olarak Anayasa Mahkemesi’ne başvurmuştur. Anayasa Mahkemesi’nin nasıl bir karar vereceği bilinmemektedir. Ancak istediği sonucu elde edemezse, aynen geçmişte Kilikya Ermeni Katolikosluğu’nun yapmış olduğu gibi,[2] konuyu Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine taşıyacaktır (Not: Kilikya Ermeni Katolikosluğu’nun başvurusu AİHM tarafından reddedilmiştir).

Bu vesileyle okuyuculara hatırlatılması gereken önemli bir husus vardır: İstanbul Ermeni Patrikhanesi’ne ait olan bazı arşiv belgeleri 1938 yılından bu yana Kudüs Ermeni Patrikhanesi’nde tutulmaktadır. Milli Mücadele dönemi sırasında, İstanbul’un tekrar Türk hakimiyetine geçeceğinin anlaşılması üzerine Kasım 1922’de dönemin İstanbul Ermeni Patriği I. Zaven Der Yeğyayan, 22 sandık dolusu Patrikhane arşiv belgesini İngiltere’de bulunan bir meslektaşına göndermiştir.[3] Bu belgeler 1927 yılında Fransa’ya taşınmıştır. 1938 yılında ise, bu belgeler dönemin Kudüs Ermeni Patriğine göndertilmiştir. O zamandan bu yana Kudüs Patrikhanesi bu belgelerin geri verilmesi için hiçbir adım atmadığı gibi, bu arşiv belgelerini ancak çok sınırlı sayıda partizan araştırmacıya göstermiştir. Örnek olarak Ara Sarafian gibi partizan sayılmayan Ermeni tarihçilerin bile bu arşiv belgelerine göz atmasına müsaade edilmemiştir. 1938 sonrasında İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin bu belgelerin geri verilmesi için girişimde bulunduğu söylenmektedir, ancak sonuca bakılacak olunursa bu girişimin başarısız olduğu ortadadır.

Söz konusu arşiv belgelerinde ne olduğu kesin bilinmese de, içlerinde İstanbul Patrikhanesi’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerine denk gelen iç yazışmalar ve 1918-1920 İstanbul sorgulamaları ve yargılamalarıyla ilgili Patrikhane yetkililerinin topladığı belgeler bulunduğu anlaşılmaktadır.[4] 2001 yılında Ermeni tarihçi Dennis R. Papazian, bahsi geçen belgelerin kendisi ve arkadaşları tarafından elde edildiğini ve incelendiğini, “inkârcı” Türk tezlerini bu belgelerle çürüteceklerini iddia etmiştir.[5] Ancak aradan 17 yıl geçmesine rağmen bu konuda bir gelişme olmamıştır.

Tüm bu anlatılanlardan ortaya iki husus ortaya çıkmaktadır: 1) Bu belgeler İstanbul Ermeni Patrikhanesi’ne aittir ve yaklaşık 96 yıldır ait oldukları yere geri teslim edilmeyi beklemektedirler. 2) Bu belgelerin 1915 olaylarının ve sonrasındaki gelişmelerin daha iyi anlaşılmasında faydalı olma ihtimali vardır. Bu sebeple bu belgeler partizan tarihçilere mahsus tutulmamalı, herkesin erişimine açık hale getirilmelidir.

Dolayısıyla Kudüs Ermeni Patrikhanesi hakkının yendiğini iddia etmeden önce, 1938 yılından bu yana haksız tasarrufta bulunduğu gerçeğiyle yüzleşmeli ve alı koyduğu arşiv belgelerini İstanbul Ermeni Patrikhanesi’ne iade etmelidir. Bu konuda İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin de arşiv belgelerinin geri verilmesi konusunda tekrar girişimde bulunmasında fayda olacaktır.

*Fotoğraf: Kudüs’teki Ermeni mahallesinden bir kesit – T24.com.tr