Göç, özellikle Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü üyesi (OECD) ülkelerde son 50 yıl içinde artmıştır. Son çeyrek yüzyıl içinde uluslararası göçmenlerin sayısı 240 milyonun üstüne çıkarak neredeyse iki katına ulaşmıştır. İnsanların dünya genelinde artan bu dolaşım hareketliliğinin gelecekte daha karmaşıklaşacağı ve yeni politika geliştirme sınamalarının ortaya çıkacağı anlaşılmaktadır.

İstatistiklere göre, göçmenlerin çoğunluğu, varış ülkelerinde resmî ya da gayri resmî şekilde istihdam edilmektedir. Göçün, iş verimliliğini ve yatırımları nasıl etkilediğini değerlendirmek önem taşımaktadır. Ancak yeni işçilerin davranışlarının ve vize programlarının göçün üzerinde nasıl bir etkiye sahip olduğunu değerlendirmek daha da önemlidir.

Dolayısıyla, göç, varış ülkelerinin kalkınmasında kritik bir role sahiptir. Birçok ülke, uygun politikalara dair bilgi eksikliği sebebiyle, göçmenlerin ekonomilerin çeşitli sektörlerine nasıl katkıda bulunabileceklerine ilişkin bulgu ve farkındalığa sahip değildir.[1] Bu bağlamda, ülkelerin hangi vasıfta göçmen aldıkları ayrıca önem taşımaktadır. Yüksek eğitim seviyesine sahip göçmenler, doğrudan yabancı yatırımı, yeni buluşları ve gelişimi teşvik edebilir. Bu durumun özellikle bilim ve mühendislik alanlarında ortaya çıktığı söylenebilir.[2]

Türkiye bu resme ne yönde dahil olmaktadır? Türkiye’nin ve yüksek eğitimli Türk göçmenlerin, uluslararası teknolojik gelişim ile ekonominin arkasındaki itici güçler arasında yer aldığını söylemek mümkündür. Bu bağlamda,  Batı dünyası ve batılı firmalar, Türk bilim insanlarının ve girişimcilerin katkılarını kabul etmekte ya fazlasıyla ağır davranmakta ya da bilinçli bir şekilde bunu kabullenmekten kaçınmaktadır. Bu makale, Türk göçmenlerin genellikle çok sessiz bir şekilde, farklı bilim alanlarında nasıl katkıda bulunmuş olduklarını göstermeyi amaçlamaktadır.

Facebook’tan önce Orkut vardı

X kuşağı üyeleri, diğer bir ifadeyle 1980’lerin başlarında doğmuş olan kişiler, sosyal medya sitesi “orkut.com”u herhalde hatırlayacaklardır. Bu site, ismini bir Türk mühendis olan kurucusu Sayın Orkut Büyükökten’den almıştır. Orkut, zirveye ulaştığında 300 milyondan fazla kullanıcıya sahipti, Facebook ise, bu rakama sadece 2009’un üçüncü çeyreğinde ulaşabilmiştir. Böylesi etkileyici bir başarı, sadece 30 mühendis ile tasarımcıdan oluşan bir ekip vasıtasıyla elde edilmiştir. Orkut, insanların çoğunluğunun sosyal ağ dünyasına ilk kez girişlerini sağlamıştır.[3]

Sayın Orkut Büyükökten, Türkiye’de doğmuştur. Ancak ailesi kendisi bir yaşında iken Almanya’ya taşınmış ve çocukluğunu orada geçirmiştir. Dördüncü sınıfta kodlamaya (BASIC) başlamıştır. Ankara Bilkent Üniversitesi’nde bilgisayar eğitimi almıştır.[4] Daha sonra Larry ve Sergey Page’in Google’ı yaratmış oldukları üniversite olan Stanford Üniversitesi’nde eğitim görerek,  mezun olmuştur.

Sayın Orkut Büyükökten, orkut.com vasıtasıyla farklı ihtiyaçları olan insanlar arasında irtibatı sağlayarak küresel bir toplum yaratmak istemiştir. İki yıl süren yoğun çalışmanın ardından Orkut, Mark Zuckerberg’in kendi Facebook deneyini başlatmasından iki hafta önce, Ocak 2004’te internette faaliyete geçmiştir. Brezilya, Hindistan, Pakistan ve Estonya gibi farklı pazarlarda gençler buna ilgi göstermiştir.[5]

Faaliyete girmesinden iki yıl sonra, Brezilya’da neredeyse tüm internet kullanıcıları Orkut’u (Portekizce’de or-KOO-chee olarak telaffuz edilmiştir) kullanmaktaydı. Haziran 2011’e kadar, Facebook’un Orkut’u geride bırakmasının öncesinde, Brezilya’daki en yaygın sosyal ağ idi. Orkut’un faaliyetleri ABD’den Brezilya’ya naklolmuş ve 2014’e kadar orada kullanılmıştır. 2014 yılında Orkut’un büyük hissedarlarından olan Google, Orkut’un kapatılmasını kararlaştırmıştır. Sosyal medya sitelerinin ataları arasında yer alan Orkut sessizce ortadan kaybolmuştur. Gerek orkut.com, gerek Sayın Orkut Büyükökten, günümüzde, özellikle Brezilyalı ve Hintli kullanıcılar tarafından hatırlanmaktadır. Ancak, hem orkut.com’dan hem de kurucusundan farklı şekillerde yararlanmış olan Google bile, Orkut’un sosyal medya dünyasının veya genel olarak internet kodlamasının gelişimine olan katkısından hiç söz etmemektedir. Yeni sosyal medya programı hello.com’u 2016 yılında başlatmış olan Sayın Orkut Büyükökten, halen Brezilya’da yaşamaktadır.[6]

ABD, ÇHC, Kodlama, 5G ve bir Türk Profesör

Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’nin, Huawei ve 5G teknolojisine karşı uygulamakta olduğu yasak, bilgi akışı ve denetiminin geleceği hakkında hararetli bir tartışma başlatmıştır. Ancak bugüne kadar, bu tartışmada, Huawei’nin şimdiki teknolojik üstünlüğe nasıl ulaştığı çoğunlukla dikkate alınmamıştır. İçinde ABD, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda ve İngiltere’nin yer aldığı  Five Eyes (Tr.: Beş Göz) olarak bilinen istihbarat ittifakı, Huawei 5G teknolojisinin önemli bir istihbarat riski oluşturduğunu ileri sürmektedir. Ancak, Huawei’nin en baştan nasıl bu kadar ilerlemiş olduğunu kimse sormamaktadır.[7]

Bütün bu gelişmeler nihayetinde bir Türk bilim insanı Prof. Dr. Erdal Arıkan tarafından yakın zamanda yeniden gündeme getirilen “1948 teorisine” indirgenebilir. Sayın Erdal Arıkan, 1958 yılında Türkiye’de doğmuş ve yetişmiştir. Adıgeçen, Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nde elektrik mühendisliği okumuş ve daha sonra California Institute of Technology (Caltech) Üniversitesine transfer olup, çalışmalarını orada tamamlamıştır. Doktorasını, Massachussets Institute of Technology’de (MIT) alan Sayın Erdal Arıkan, Illinos Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak çalışmıştır.

1940’lı yıllarda Bell Laboratuarı’nda çalışan Claude Shannon’un sorumluluğu, bilgi aktarımı ve depolanması hakkında mümkün olan herşeyi öğrenmekti. Kanal kapasitesini incelemek kritik bir çalışma alanıydı. Cevaplanması gereken soru şuydu: Elektriksel gürültünün hesaba katılmasından sonra, ne kadar veri doğru bir şekilde aktarılabilir?[8]

Caltech ve MIT üniversitelerinde yıllarca veri gürültüsü sorunları alanında çalışmış olan ve Türkiye’nin ilk özel araştırma enstitüsünün açılmasına katkıda bulunan Türk Profesör Sayın Erdal Arıkan’ın daha büyük hedefleri vardı. Sayın Arıkan, bu alandaki çalışmalarının sonucu olan nihai buluşunu, “Polar Kodları” olarak isimlendirmiştir.[9]

ABD, bu buluşu kullanma fırsatına sahipti. Günümüzde “Polar Kodlarının Babası” olarak bilinen Sayın Erdal Arıkan, hem Qualcomm hem de Seagate’e bu buluşundan istifade etmek imkanı sunmuş, ancak bu konudaki teklifleri reddedilmiştir.  Bu arada Huawei, inisyatif kullanarak onun fikri üzerinden çalışmalar yürütmüştür. Huawei, bu bağlamda, 2010 yılında polar kodlarının kanal kodlama teknolojisini optimize etme potansiyelini fark etmiş ve Prof. Arıkan’ın çalışmalarının ilerletilmesi amacıyla ek araştırma için yatırım yapmıştır. Bunu, başarılı bir şekilde 5G teknolojisine entegre etmeyi başarmıştır.[10] Prof. Erdal Arıkan’ın araştırmaları ve bu araştırmaların yeni teknolojilerin nihai kullanımındaki önemi açıktır. Batılı firmaların aksine, bu buluşları kullanan Huawei, Prof. Erdal Arıkan’ı 2018 yılında onurlandırılmıştır. Huawei’nin kurucusu Ren Zengfei, Prof. Erdal Arıkan’a bir özel ödül tevdi etmiştir. Ödül, Monnaie de Paris tarafından tasarlanıp basılan bir madalyaydı. Dünyanın ilerlemesine katkıda bulunan yeni iletişim teknolojisinin önemini simgelemek üzere Zafer Tanrıçası, kırmızı bakara kristali ile işlenmiştir.[11]

İki Türk Araştırmacı ve İnsanlığın Aşısı

Neredeyse bütün batılıların bildiği en ünlü isimlerden üçü, belki de BioNTech, Sayın Özlem Türeci ile Sayın Uğur Şahin’dir. İlk isim, Covid-19 virüsüne karşı en gözde aşıyı geliştiren firmanın adıdır. İkinci ve üçüncü isimler, firmanın kurucularıdır. Bu kişiler, ayrıca bahse konu aşının geliştirilmesinde esas rolü oynayan bilim insanlarıdır.

Sayın Özlem Türeci’nin babası, İstanbul’dan Almanya’ya göç etmiş ve St. Elisabeth-Stift hastanesinde cerrah olarak çalışmıştır. Sayın Türeci, Almanya doğumludur. Saarland Üniversitesi’nde okumuş, Saarland Tıp Fakültesi’nden doktorasını almıştır. Sayın Uğur Şahin, İskenderun (Türkiye) doğumlu olup, dört yaşında Almanya’ya göç etmiştir. Babası, Köln şehrindeki Ford fabrikasında çalışmıştır. Sayın Şahin, Köln Üniversitesi’nde tıp okumuş, doktorasını bu üniversitede kansere karşı bağışıklık tedavisi konusunda yapmıştır.[12]

Ganymed, onların 2001 yılında kurdukları ilk firmalarının adıydı. Kansere karşı “hassas antikor tedavisinde” öncü olan bu firma, 2016 yılında Japon eczacılık kuruluşu Astellas’a 1,4 milyar Avro’ya satılmıştır. 2008 yılında, halen yönetim kurulunda yer alan Avusturyalı onkolog Christoph Huber ile birlikte, ikinci firmaları olan BioNTech’i kurmuşlardır. Sayın Türeci ve Sayın Şahin, önce BioNTech’de, mRNA olarak bilinen genetik maddeyi kullanarak kendi antikorunu üretmesi için insan vücudunu yönlendirme yoluyla, kansere karşı bağışıklık tedavileri geliştirmeye girişmişlerdir. Yıllarca mRNA metodu üzerinde yapılmış araştırmalar, Covid-19 salgını dünyada ortaya çıktığında çok önem kazanmıştır.[13]

Covid-19 salgını başladıktan sonra BioNTech, aşı bulunması için çalışmalara başlayan ilk firmalardan biri olmuştur. ABD firması Pfizer ve Çin firması Fosun ile ortaklık kurmuştur. Aşı ilk onayı, Aralık 2020’de almıştır.[14]

19 Mart 2021’de Prof. Dr. Uğur Şahin ve Dr. Özlem Türeci, “koronavirüs salgınının kontrol altına alınması” çalışmalarına yapmış oldukları katkılarından ötürü onurlandırılmıştır. Hem Sayın Türeci’ye hem Sayın Şahin’e, Almanya Cumhurbaşkanı Frank-Walter Steinmeier tarafından Almanya Federal Cumhuriyeti Liyakat Nişanı (Knight Commander's Cross of the Federal Order of Merit) tevdi edilmiştir. Sözkonusu Liyakat Nişanı, Almanya Federal Cumhuriyeti’nin en yüksek devlet nişanları arasındadır.

Göçmenler, Türkler, Katkı ve Gelişim

Göç, çağdaş dünyada çok yararlı sonuçlar da vermiştir. Yukarıda anlatıldığı üzere göçmenler, ev sahibi toplumlara farklı şekillerde katkıda bulunmuşlardır. Modern çağda, farklı sebeplerle göç etmiş olan Türkler de, sadece  ev sahibi toplumlara katkıda bulunmakla kalmamamış, ayrıca dünya ölçeğinde insanlığın genel yararına da katkı sağlamışlardır.

Ne yazık ki batı toplumları, ya önyargı, ya da kibirden kaynaklanan umursamazlık gibi farklı sebeplerden ötürü, bu katkıyı çoğu kez görmezden gelmişlerdir. Bunun en açık örneklerden biri, Sayın Orkut Büyükökten’in buluşuna olan ilgisizliktir. Türkiye’nin parçası olduğu batı toplumları, Prof. Dr. Erdal Arıkan’ın katkılarını da dikkate almamıştır. Buna karşılık, bir doğu firması olan bir Çin şirketi, veri aktarım gelişimine yapmış olduğu önemli katkısından dolayı onun değerini teslim etmiş ve onurlandırmıştır. En nihayet, batılı toplumlar, ölümcül Covid-19 salgınına çare bulan Türk asıllı iki göçmen olan Prof. Dr. Uğur Şahin ile Dr. Özlem Türeci’nin katkılarını kabullenmek durumunda kalmışlardır. Bu kabullenme bağlamında, Prof. Şahin ve Dr. Türeci’nin yaptıkları buluşun göz ardı edilmesinin pek de mümkün olmadığını göz önünde bulundurmakta da yarar vardır.

* Fotoğraf: bbc.com ve twitter.com

**Bu Analiz yazısının aslı İngilizce olarak kaleme alınmıştır. AVİM Çevirmeni Ahmet Can Öktem makalenin tercümesine katkı sağlamıştır.