Temmuz ayında, Amerika Birleşik Devletleri, Afganistan, Pakistan ve Özbekistan’ın Afganistan’da barış sürecini desteklemek ve bölgesel bağlantıları güçlendirmek için bir dörtlü diplomatik platform (QUAD) kurma konusunda anlaştıkları açıklandı. Tarafların “barış ile bölgesel bağlantının karşılıklı olarak birbirini güçlendirdiği konusunda hemfikir” olduğu belirtilerek, “ticareti genişletmek, yeni transit yollarını oluşturmak ve ticari bağları güçlendirmek için birlikte çalışmayı amaçladığı" kaydedildi.[1]

Dörtlü platforma ilişkin bu açıklama, Taşkent’te düzenlenen "Orta ve Güney Asya: Bölgesel Bağlantılar, Zorluklar ve Fırsatlar" uluslararası konferansının hemen ardından geldi. Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Danışmanı’nın, Çin ve Rusya’nın Dışişleri Bakanları’nın, uluslararası finans kuruluşlarının temsilcilerinin de aralarında olduğu geniş katılımlı bu konferansta Afganistan'ın Orta ve Güney Asya'yı birbirine bağlayan "bölgesel köprü" rolüne dikkat çekilmiş ve ulaştırma altyapısını genişleterek Orta ve Güney Asya bölgelerinin transit ve lojistik potansiyelinin geliştirilmesinin önemli olduğu belirtilmiş, ortak bölgesel projelerin uygulanması yoluyla Afganistan’ın ekonomik kalkınmasının teşvik edilmesine çağrıda bulunulmuştu.

Orta Asya’nın Güney Asya ve Hint Okyanusu ile bağlantı kurmasına Afganistan bir engel teşkil etmiş, Orta Asya-Güney Asya elektrik projesi CASA 1000 gibi temelleri atılan birçok proje ise henüz somut bir başarıya ulaşmamıştır. Pakistan ise Orta Asya ülkelerine ticaret yolları için bir geçiş yolu işlevi görebileceğini ve Gwadar limanı aracılığı ile Orta Asya ülkelerinin Hint Okyanusu üzerinden uluslararası bağlantılarını sağlamada kilit rol oynayacağını ileri sürmektedir.

Yeni bölgesel bağlantıları kurma hedefi ilan edilen, ABD liderliğindeki Afganistan dörtlü platformu 2007 yılında kurulan Hint-Pasifik bölgesinde Çin karşıtı bir ittifak olarak addedilen ABD, Avustralya, Hindistan ve Japonya’nın dahil olduğu dörtlü platform ile karşılaştırmalara sebebiyet vermektedir. Ayrıca bu yıl Cornwall’daki G7 Zirvesi’nin ardından ABD Başkanı Joe Biden’ın Çin’in Kuşak Yol Projesi'ne alternatif olarak altyapı inşası projelerine destekte bulunmayı planladıklarını belirtmesi Afganistan QUAD’ının bu planın bir parçası olduğu yorumlarını beraberinde getirmiştir.

ABD’nin yakın zamanda dörtlü diplomasi diyaloğu stratejisi ile işbirliği mekanizmaları geliştirmekte olduğu görülmektedir. Haziran 2021’de Euro-QUAD olarak adlandırılan dörtlü platform çerçevesinde, ABD, Fransa, İngiltere ve Almanya Savunma Bakanları bir araya gelmişlerdir. ABD’nin Irak, Suudi Arabistan ve Ürdün’ün dahil olacağı bir dördüncü Ortadoğu QUAD’ının kurulmasının da ihtimal dahilinde olduğu belirtilmektedir.

Bazı yazarlar Çin karşıtlığı açısından Afganistan QUAD’ın Hint-Pasifik QUAD’ından daha ılımlı olacağı ve askeri ittifak niteliği olmayacağını ifade etmektedirler.[2]  Ancak ekonomik işbirliği için de bölgenin güvenli ve istikrarlı olması gerektiği kaydedilmektedir.

Bölgede bağlantı projelerine ilişkin görüşmelerin daha önceden başladığı görülmüştür. Geçen sene ABD'nin Afganistan Uzlaşısından Sorumlu Özel Temsilcisi Büyükelçi Zalmay Halilzad ve  ABD Uluslararası Kalkınma Finans Kurumu (DFC) CEO'su Adam Boehler başkanlığındaki bir heyet Taşkent’e ziyarette bulunmuş, Özbekistan’ın da dahil olacağı enerji, ulaştırma ve iletişim projelerinin Afganistan'da kalıcı barışın tesisi için son derece önemli olduğu vurgulanmıştır.[3] Şubat 2021’de "Mezarı Şerif-Kabil-Peşaver" demir yolunun inşasını öngören bir çalışma planı oluşturulmuştur.[4] Bu plan, Aralık 2018'de Afganistan, Özbekistan ve Pakistan arasında imzalan ortak çalışma grubu ve mali konsorsiyum oluşturulmasına ilişkin protokole dayanmaktadır. Trans-Afgan ulaşım koridorunun yanı sıra, Özbekistan'dan Afganistan'a elektrik arzı sağlayacak Surkhan-Puli-Khumri elektrik iletim hattının inşası projesine ilişkin bir antlaşma da imzalanmıştır.[5]

ABD liderliğinde dörtlü platformun bölgedeki projeleri destekleyeceğine ve önümüzdeki aylarda tarafların işbirliği için tekrar bir araya geleceklerine dair açıklama dışında henüz somut bir adım ortaya konulmamış, bu arada Pakistan’ın Çin destekli projelere de dahil olduğu görülmüştür. "Orta ve Güney Asya: Bölgesel Bağlantılar, Zorluklar ve Fırsatlar" konferansında Pakistan Başbakanı İmran Khan bölgesel bağlantıların aynı zamanda Çin-Pakistan Ekonomik Koridoru (CPEC) ile yatırım fırsatları için potansiyel vadettiğini belirterek, Orta Asya ülkelerini CPEC’e katılmaya davet etmiştir. Özbekistan da ikili ve bölgesel platformlar aracılığıyla Kuşak ve Yol projelerine katılma arzusunu dile getirmiştir. 2017 yılında düzenlenen Kuşak ve Yol Forumu'nda Özbekistan ve Çin’in çeşitli alanlarda işbirliğini geliştirmek için 23 milyar doları değerinde 115 anlaşma imzalamış olduğu bilinmektedir.[6] Çin’in Afganistan’daki rolü de son 20 yılda oldukça gelişmiştir. 15 Aralık 2018'de Kabil’de bir araya gelen Afganistan, Çin ve Pakistan dışişleri bakanları üçlü işbirliğini ilerletme hedeflerini ortaya koymuş; Çin, Quetta-Kandahar demiryolu ve Kabil-Peşaver Otoyolu ve Demiryolu inşaatı da dahil olmak üzere enerji ve bağlantı projelerinde Afganistan ve Pakistan arasındaki koordinasyonu destekleyeceğini belirtmiştir.

Ancak şimdi esas mesele, bütün işbirliği hedefleri resmi Afgan hükümeti ile kararlaştırılmışken, Taliban’ın Afganistan’ın kontrolünü ele geçirmesi sonrasında ne olacağıdır. Yakın zamanda gerçekleşen Kabil'deki terör saldırılarını DAEŞ-Horasan’ın üstlenmiş olması, önümüzdeki günlerde çeşitli ülkelerin DAEŞ’e karşı Taliban ile işbirliğinin yolunun açılabileceği sinyallerini vermektedir.

Bu süreçte Rusya, Tacikistan ve Özbekistan ile ortak askeri tatbikatlar gerçekleştirmiş ve Kırgızistan'da Kolektif Güvenlik Örgütü tatbikatları 24 Ağustos'ta başlamıştır. Rusya’nın Taliban’a karşı yaptırım rejimini sürdürmesi ile beraber, 2015 yılında Rusya ile Taliban arasında bazı temaslar kurulduğu görülmüştür. Rus Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Maria Zakharova “Rusya'nın Taliban ile tek ortak çıkarının DAEŞ'e karşı mücadele olduğunu ve bazı bilgi alışverişlerinde bulunduklarını” ifade etmiştir.[7]

2001 yılına kadar Pakistan’ın, Taliban’ın meşruiyetini tanıyan sayılı ülkelerden biri olduğu da göz önünde bulundurulduğunda, ilerleyen günlerde tarafların işbirliği kurabilmesi muhtemeldir. Afganistan Dörtlü Platformu’na dahil edilmemiş olan Hindistan ise bu duruma tepkilidir. Taliban’ın Cammu ve Keşmir'de militanlığı teşvik edeceğinden endişeli olduğundan, Hindistan müzakerelerde Taliban ile uzlaşma sürecinin uzun süre dışında kalmıştır. ABD Özel Elçisi Zalmay Halilzad, geçen yıl Hindistan'ın doğrudan Taliban ile görüşmesi gerektiğini söylemiş, Taliban da “Keşmir’ın Hindistan'ın iç meselesi olduğunu ve karışmayacağını” belirtmişti.[8] Bunun üzerine Katarlı ve Hintli yetkililer ile Taliban liderlerinin Doha'da bir toplantı yaptıkları açıklanmıştı.[9]

Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi’nin bir demeçte, Afganistan'ın kontörlünü ele alması durumunda, Taliban’ı  terörden “temiz bir kopuş” yapmaya çağırması, Çin’in Taliban ile işbirliğine hazırlandığının göstergesi olmuş, Taliban sözcüsünün  ise “Çin dost bir ülke ve Afganistan'ı yeniden inşa etmek ve geliştirmek için onu memnuniyetle karşılıyoruz” ve “Taliban Çin’in iç işlerine karışmayacak” ifadeleri dikkat çekmiştir.[10]

Tüm bunlar bölge devletlerinin ve Washington’un liderliğinde bölgesel bağlantıları geliştirmek için kurulan platformun Taliban ile işbirliği yapmasının muhtemel olduğunu göstermektedir. Avrupa Birliği’nin de olası büyük bir mülteci dalgasına karşı, bölgede istikrarı teşvik edeceğini düşündüğü adımlar atabileceği düşünülmektedir.