Çin, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, 1990’lardan itibaren yeni bağımsız olan Orta Asya ülkeleri ile altyapı bağlantılarını, ekonomik ve ticari ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır. Beş Orta Asya ülkesinin üçü ile sınırdaş olan Çin’in güvenliği için, bu ülkelerin önem arz etmesinin yanında, bölgenin sahip olduğu enerji ve mineral kaynakları ile Orta Asya’daki yeni pazarlar Çin’in ilgi odağında olmuştur.

1978’de “reform ve açılım” ile piyasa ekonomisine geçen Çin, doğusundaki deniz kıyılarındaki bölgeler üzerinden bir kalkınma planlaması uygulamaya başlamıştır. Orta Asya devletlerinin bağımsızlığı sonrasında ise Çin, batı bölgelerinin güvenliği için, sınırdaşı olan ve Sincan Uygur Özerk Bölgesi ile tarihsel bağlantısı olan üç Orta Asya ülkesi (Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan) ve Rusya ile Şangay Beşlisi çatısı altında işbirliği mekanizmaları geliştirmeye başlamıştır (daha sonra Özbekistan’ın dahil olması ile Şangay İşbirliği Örgütü olmuştur). Bunun yanında Orta Asya devletleri ile ticari ilişkiler ve altyapı geliştirmede işbirlikleri ile Çin, kendi batı bölgelerinin ekonomik kalkınması planını da ortaya koymuştur. Bu yüzden Çin’in Orta Asya’ya ticari açılımı “çifte açılım” olarak da adlandırılmaktadır.[1]  Sincan Uygur Özerk Bölgesi bu açılımda köprü görevi üstlenmiş, örneğin 1992’den itibaren düzenlenen Urumçi Sınır Bölgesi Ekonomi ve Ticaret Fuarı uzun yıllar boyunca Çin’in batısındaki en büyük ticaret fuarı olmuştur.[2] 2013 yılında Xi Jinping’in Kazakistan’da ilan ettiği Kuşak ve Yol Girişimi ile Çin,  90larda başlattığı batı kalkınma projesinin kapsamını genişletmiştir. Çin’in önce Batı Kalkınma Planı ve daha sonra Kuşak ve Yol Girişimi ile Orta Asya’da geliştirdiği altyapı projeleri ve yatırımlar, Çin ve Orta Asya ülkelerinin ticari ilişkilerinin gelişmesine ve Çin’in Orta Asya ticaretinde şu an başat bir aktör olmasına katkıda bulunmuştur.

Orta Asya’nın 2019 ticaret verilerine baktığımıza,  öncelikli olarak, Türkmenistan’ın dış ticaretinin büyük oranda Çin’e olan gaz ihracatına bağlı olduğu ortaya çıkmaktadır. Trademap verilerine göre, Türkmenistan’ın dünyaya toplam ihracatı 2019’da 9,9 milyar dolar olmuştur ve yaklaşık 8.7 milyar dolarlık ihracatı Çin’e gerçekleşmiştir.  Türkmenistan’ın ihracatında 8.6 milyar dolarlık “petrol gazları ve diğer gazlı hidrokarbonlar” GTİP kodlu ürünlerinin tamamının alıcısının Çin olduğu görülmektedir. 

Çin’in Türkmenistan ticaretinde bu ağırlığının birkaç nedeni bulunmaktadır. 2009 yılına kadar Rusya Türkmen doğalgazının önemli bir alıcısı idi ve Türkmen doğalgazını Avrupa’ya yeniden ihraç ediyordu. 2009’da Türkmen gazını Rusya’ya taşıyan doğal gaz boru hattında bir patlama meydana gelmesi, Rusya ve Türkmenistan’ın bu olaydan birbirlerini sorumlu tutmaları ilişkileri germiştir. Rusya 2009 yılında Türkmenistan’dan gaz ithal etmeyi bırakmış, 2010’da ithalata yeniden başladıysa da, daha sonraki fiyat anlaşmazlıkları nedeniyle 2016 yılında Türkmenistan’dan doğalgaz ithalatını tamamen durdurmuştur.

Çin ise toplam enerji tüketiminde ağırlıkta olan kömür tüketimini azaltma planı ile doğal gaz ihracatını arttırmıştır.  Çin’in artan bu talebi ile 2019 yılında Çin tarafından tüketilen doğalgazın %15’i Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan'dan ithal edilmiştir.[3] 2009’da Türkmenistan’dan başlayarak, Özbekistan ve Kazakistan’dan sonra Çin’e ulaşan Orta Asya-Çin Doğalgaz Boru Hattı’nın hizmete başlaması ile Çin’in Orta Asya enerji pazarında etkisi artmıştır. Çin’in Türkmenistan ticaretinde bu başat rolüne karşın, Rusya nihayetinde etkinliğini arttırmak için harekete geçmiş, 2019’da Rusya'nın Gazprom'u ve Türkmenistan arasında 5 yıllık bir gaz alım anlaşması imzalanmıştır.[4]

Kazakistan’ın 2019 yılındaki ihracatında, Türkmenistan’a göre, ihraç edilen ülke ve ürün çeşitliliği daha fazla bulunmaktadır. Kazakistan’ın 2019’da gerçekleştirdiği toplam 58 milyar dolarlık ihracatındaki ürünlerin ilk sırasında,  petrol ve doğal gaz gelmektedir.  Kazakistan’ın ihracatında, ‘8.2 milyar dolarlık petrol’ ihraç ettiği İtalya ilk sırada yer alırken, Çin ikinci sırayı almaktadır. Kazakistan’ın Çin’e 7.8 milyar dolarlık ihracatında, petrol ve doğalgaz ürünleri ilk sırada gelirken bunun yanında bakır ve bakırdan eşya, kıymetli metal cevherleri, demir ve çelik, uranyum gibi radyoaktif kimyasal elementler, çinko ve çinkodan eşyalar da önemli bir paya sahiptir.

Orta Asya’daki toplam ticaret hacminin büyük kısmını oluşturan Türkmenistan ve Kazakistan’a göre az olsa da, Özbekistan da bir doğalgaz ihracatçısı ülkedir. 2019’daki ticaret tablosuna baktığımızda, Özbekistan’ın ihraç ettiği gazın büyük oranda, alıcısının Çin olduğu görülmektedir.  Özbekistan 2019’da 1.3 milyar dolarlık doğal gaz ihracatının 1.1 milyar dolarını Çin ile gerçekleşmiştir. Bunun dışında pamuk, bakır ve bakırdan eşya ürünleri Çin’e ihraç edilen ürünler arasında ilk sıralardadır. Çin Özbekistan’ın ihracatında bir numaralı ülke olarak yer alırken, listede Rusya onu takip etmektir.

Özbekistan Orta Asya ülkeleri arasında nüfusu en fazla olan ülkedir (33 milyon), bu yüzden Çin mallarının ihracı için önemli bir pazar sayılmaktadır. Özbekistan’ın 2019 ithalatında 3.5 milyar dolar ile Çin ilk sırada yer almaktadır. Ayrıca Özbekistan’da 2016’dan sonra hükümet değişikliği olması ve ardından yapılan reformlar Özbekistan’ı yatırımcılar açısından cazip hale getirmiştir. Her ne kadar Covid-19 sebebi ile 2020 yılı için Özbekistan’ın ticaret hedefinde Çin ilk sırada yer almasa da,[5] doğrudan yabancı yatırımlarda Çin’in ilk sırada olagelmesinin[6] ve önemli altyapı projelerinin oluşturulmasının Çin- Özbek ticari hacminin gelecek yıllarda da genişlemesini sağlayacağı düşünülmektedir.

2019 yılında yaklaşık 2 milyar dolarlık ihracat gerçekleştiren Kırgızistan’ın en çok ihracat yaptığı ülkeler sırası ile: İngiltere, Kazakistan, Rusya, Özbekistan, Türkiye ve Çin’dir.  Başta altın olmak üzere kıymetli metaller Kırgızistan’ın ihracatında en büyük ekonomik paya sahiptirler. Kırgızistan’ın Çin’e ihracatında kıymetli metal cevherleri, tütün, mineral maddeler başta gelirken, Çin’e toplam ihracatı 2019’da 81 milyon dolar olmuştur.  Ancak Kırgızistan’ın 2019’da dünyadan toplam 4.9 milyar dolarlık ithalatında Çin 1.7 milyar dolar ile ilk sırada yer almaktadır. Kırgızistan’ın Çin’den ithalatı ile Çin'e ihracatının rakamları arasındaki uçurum dikkat çekmektedir.

Ayrıca önemli bir husus şudur ki, Kırgızistan'ın Çin’e devlet borcu 1.8 milyar dolardır ve Kırgızistan şu anda dünyada Çin'e en borçlu beşinci ülkedir (GSYİH'ya oranla).[7] Çin, Kuşak ve Yol çerçevesinde altyapı projeleri oluştururken ve yeni pazarlar açarken, Çin’in verdiği kredilerin “borç tuzağı diplomasisi”ne dair endişeleri gündeme getirdiğini ve Orta Asya ülkelerinde protestolara sebebiyet verdiğini de bu noktada kaydetmek gerekir.

Tacikistan’ın 2019’da ihracatında ilk beş ülke sırasıyla, Türkiye, İsviçre, Kazakistan, Özbekistan ve Çin’dir. Tacikistan’ın Çin’e 84 milyon dolarlık ihracatında başlıca ürünler metal cevherleri ve pamuktur. Tacikistan’ın ithalatında ise Rusya ve Kazakistan’dan sonra Çin 605 milyon dolar ile üçüncü sırada yer almaktadır.

Türkmenistan'ın 2019 ithalatında Türkiye ve Rusya’dan sonra Çin 431 milyon dolar ile 3. Sıradadır ve Kazakistan ithalatında ise Çin 6.5 milyar dolar ile Rusya’dan sonra 2. Sırada bulunmaktadır. Tüm Orta Asya ülkelerinin Çin’den ithalatında katma değeri yüksek makinalar, mekanik cihazlar ve aletlerin; bunların aksam ve parçalarının ilk sırada geldiği görülmektedir. Ayrıca Orta Asya’dan pamuk gibi hammadde ürünlerini ithal eden Çin’in bu hammaddeleri işleyerek ürettiği tekstil ürünleri, Orta Asya ülkelerinin ithalatında ilk sıralarda yer almaktadır.

Çin’in ayrıca Orta Asya’ya akıllı şehir projeleri kapsamında yapay zeka yüz tanıma kameraları, trafik izleme sistemleri gibi yüksek teknoloji ürünleri ihraç etmesi[8], bu şekilde Orta Asya ülkelerinin dijital altyapısını inşa etmesinde katkıda bulunurken, güvenlik ve gözetim alanlarında işbirliği mekanizmaları da kurma çabasını göstermektedir. Orta Asya ülkelerine sığınan Uygurlar’ın Çin’e iadesi anlaşması gibi[9] örneklerin de gösterdiği üzere, bu işbirliği mekanizmaları ve Çin’in Orta Asya ticaretindeki nüfuzu Çin’in dış politikasına ve iç politikasına Orta Asya ülkelerinden destek bulmasını sağlamaktadır.

*Fotoğraf: Financial Times