Azerbaycan’ın 19 Eylül tarihinde gerçekleştirdiği askeri bir operasyon sonucunda Karabağ üzerinde tam hâkimiyet elde edilmiş ve Karabağ Ermenilerinin yaklaşık 30 yıl süren ayrılıkçılığına son verilmiştir. Karabağ’daki sözde devlet kendini feshedeceğini açıklamış, Azerbaycan ise Karabağ Ermenilerine Azerbaycan vatandaşı olarak kalmaları çağrısında bulunmuştur. Azerbaycan’ın bölgedeki egemenlik süreci kapsamında bir hükümet programını yürürlüğe konulmuş, bölgeye ivedi bir şekilde yardım gönderilmeye ve altyapı çalışmalarına başlanmıştır. Buna rağmen, Ermeni kaynaklar ve uluslararası haber ajansları 120.000[1] Karabağ Ermenisinin (Bazı kaynaklarda 100.000, bazılarında daha da az olarak ifade edilmektedir[2].) tamamının güvenliklerinden endişe ederek Ermenistan’a kaçtığını belirtmektedir[3]. Yaklaşık bir ay önce yayınlanmış bir The Guardian makalesine göre ise Karabağ’da yaşamını sürdüren 120.000 Karabağ Ermenisinin 100,500’den fazlasının Ermenistan’a geçtiği belirtilmiştir[4]. Görüldüğü gibi sayılar arasında farklılar göze çarpmaktadır. Dünyanın önde gelen yayın kuruluşları arasında da kafa karışıklığı söz konusudur. Çoğunlukla ifade edilen sayı ise Ermenistan resmi söylemi ile uyum içinde, 100.000 civarıdır. 

Azerbaycan ve Ermenistan arasında imzalanması beklenen barış anlaşmasının önündeki - büyük olmasa da - pürüzlerden biri de bahsi geçen bu sayıdır. 100.000 olduğu ifade edilen sayı yerlerinden ayrılan ve statüleri tartışmalı olan insanlardır. En büyük sorun, Ermenistan’a giden Karabağ Ermenilerinin vatandaşlıkları konusudur. Karabağ Ermenileri, Ermenistan pasaportu sahibi olmalarına rağmen Ermenistan vatandaşı sayılmamaktadır. Ancak Karabağ Ermenileri, Ermenistan Cumhuriyeti pasaportuna sahip oldukları için zaten Ermenistan vatandaşı oldukları anlayışındadır[5]. Ermenistan hükümeti Karabağ Ermenilerine mülteci statüsü ve talep etmeleri halinde Ermenistan vatandaşlığı vereceğini açıklamıştır. 2 Kasım tarihinde, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, kabine toplantısında yaptığı konuşmada, “çok sayıda” Karabağ Ermenisinin Ermenistan vatandaşlığı için başvuruda bulunduğunu belirtmiştir. Paşinyan, “Bizim görevimiz bu konuda mümkün olduğunca hızlı bir şekilde organize olmaktır. Amacımız -eğer Dağlık Karabağ’a dönmek için alternatif bir olanakları yoksa- hepsinin Ermenistan’da kalması, Ermenistan’da yaşaması ve çalışmasıdır,” demiştir. Ermenistan hükümeti geçen haftaki oturumda Karabağ Ermenilerine “geçici koruma” ya da mülteci statüsü verilmesi yönünde bir karar almış ve talep etmeleri halinde Ermenistan vatandaşlığı vaat etmiştir[6].

Vatandaşlık vadeden yeni yasa, tam bir Ermenistan vatandaşı olmak için başvurmalarına ve siyasi haklar ile devlet emekli maaşı gibi sosyal haklar kazanmalarına izin vermektedir. Ancak bu başvuruyu yapanlar, mülteci olarak kayıtlı olanlara sağlanan sosyal yardımlardan yararlanamaz hale gelecektit[7]. Ermenistan’ın da taraf olduğu 1951 tarihli BM Mülteci Sözleşmesi uyarınca, Ermenistan’da mülteci olarak tanınan herkes, diğer tüm taraf ülkelerde de bu şekilde kabul edilecektir.

Ermenistan Adalet Bakanı Danışmanı Artyom Sujyan, mülteci statüsü sahiplerinin diğer ülkelerde belirli avantajlara ve daha güçlü güvencelere sahip olduklarını ve sığındıkları ülkelerden sınır dışı edilemeyeceklerini söylemiştir. Bu ifadelerle, Karabağlı Ermenilere, açıkça “Ermenistan vatandaşı olmaktansa mülteci statüsünde kalın, daha fazla ayrıcalıktan faydalanırsınız.” denilmektedir.

Bu arada, Lilith Shahverdyan’ın kaleme aldığı makalede belirtildiğine göre, Ermenistan hükümeti, aralarında çocukların da olduğu Karabağlı Ermenilere bir defaya mahsus olmak üzere 100,000 dram (250 $) ve kira bedelleri ile kamu hizmetlerini karşılamak üzere 50,000 dram (yaklaşık 125 $) mali yardım tahsis etmiştir. Kasım ve Aralık ayları için ise tüm mültecilere aylık 40,000 dram (100$) ek ödeme yapılmasını öngören ayrı bir program onaylanmıştır.

Bu konuya ilişkin olarak, 31 Ekim 2023 tarihinde, Avrupa Komisyonu Komşuluk ve Genişleme Müzakereleri Genel Müdürlüğü bir makale yayınlamıştır. Bu makaleye göre, Avrupa Komisyonu, Karabağ’dan ayrılan Karabağ Ermenilerine yönelik insani yardımı 1,7 milyon Avro daha artırmış, buna göre AB, 2023 yılında toplam insani yardım fonunu 12 milyon Avro’nun üzerine çıkaracağını açıklamıştır[8]. Avrupa Komisyonu, yayınlanan makalede, bu fonla, nakdi yardım, barınma, gıda güvenliği ve geçim kaynakları yardımı, koruma ve sağlık imkanları sağlayarak “yerinden edilmiş insanlara” yönelik mevcut insani yardım müdahalesini daha da güçlendirmeyi amaçladığını ifade etmiştir. Komisyonun Kriz Yönetiminden sorumlu üyesi Janez Lenarčič, Karabağ Ermenilerinin unutulmayacağını, kış yaklaşırken Ermenistan’da “yerlerinden edilen insanlar”ın ilave zorluklarla karşı karşıya kalacağını söylemiştir. Lenarčič, AB’nin kışa hazırlıklı olmak için insani yardım fonlarını artırmakta olduğunu, yardıma muhtaç insanlara destek vermek üzere sahadaki insani yardım ortaklarıyla birlikte çalışmaya devam edeceklerini belirtmiştir. 

Avrupa Komisyonu’nun bu makalesi bölgesel barış ve istikrara hizmet ediyor gibi görünse de, her zaman olduğu gibi taraflı bir şekilde kaleme alınmıştır. Makalede dikkat çeken iki unsur vardır. Biri Azerbaycan Cumhurbaşkanı ilham Aliyev’in Karabağ Ermenileri için yaptığı çağrının göz ardı edilmesi, diğeri ise Avrupa Komisyonu’nun “insanlığa karşı suç” iddialarını destekler nitelikte yapılan açıklamalardır. Bölgedeki barış ve istikrarın sağlanabilmesi için bölgeyi tarafsız olarak ele almak, bölgedeki devlet başkanlarının açıklamalarını göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Karabağ Ermenileri bugün Ermenistan pasaportu hamili oldukları halde Ermenistan vatandaşı olmayan, sosyal yardım olanakları bizzat Ermenistan tarafından kesilen insanlardır. Karabağ Ermenilerinin pasaportlarında “070” özel kodu yer almakta ve Ermenistan vatandaşlarının sahip olduğu siyasi haklardan yararlanamamaktadırlar. Kesilen yardımların maliyeti Komisyon’un önerdiği fonun iki katının çok üzerindedir. Öte yandan, Ermenistan, mülteci statüsünü parlatıp, Karabağlı Ermenileri bu statüye razı etmeye çalışmaktadır.

Ermenistan Başbakanı Paşinyan, Karabağ’daki Ermenilere Ermenistan pasaportu verilmesinin Ermeni vatandaşı oldukları anlamına gelmediğini, bahsi geçen insanların mülteci olduğunu söylemesinin bir amacı vardır. Bu söylemin arkasındaki düşünce, Karabağ Ermenilerinin hepsinin geri dönmesi, onların Azerbaycan vatandaşı olmalarıdır. 

Ermenistan daha da ileri gitmiştir. Ermenistan, Karabağ’da yaşayan Ermenilere maaşlarını, emeklilik haklarını, sosyal haklarını Ermenistan bütçesinden verirken bu durumu durdurmuştur. Bu da toplamda ayda 30 milyon dolara denk gelmektedir. Ermenistan bunu da kesmiştir. Bu konuda ses getiren protestolar yapılmaktadır. Bu gelişme üzerine ABD Kongre Üyesi Frank Pallone, Eylül ayında “2023 Azerbaycan Saldırganlığına Karşı Ermenileri Destekleme Yasası”na (H.R. 5683) bir yasa teklifi sunmuştur. Yasa teklifine ek olarak, ayrıca 30 milyon dolar insani yardım, ABD Dışişleri Bakanlığı’nın yabancı askeri finansman programı aracılığıyla Ermenistan’a 10 milyon dolar yardım, 2024-2026 mali yılları arasında Ermenistan enerji sektörüne yıllık 650 milyon dolar yardım ve bilim ve teknoloji alanında ABD-Ermenistan işbirliğini teşvik etmek üzere 2024-2028 mali yılları arasında 50 milyon dolar yardım içermektedir[9].

Ayrıca Pallone, Karabağ Ermenilerinin içinde bulundukları “vahim” durum göz önüne alındığında, Kongre ve Biden Yönetimi mümkün olduğunca fazla insani destek sağlanması gerektiğini söylemiştir. Ermenistan hükümetinin “vatanlarını terk etmek zorunda kalan” 100,000’den fazla mülteci için 1 milyar dolarlık acil barınma ihtiyacı olduğunu tespit ettiğini ifade etmiş, buna ek olarak Karabağlı Ermenilerin eğitim, sağlık, sosyal koruma ve diğer ihtiyaçlarının karşılanması için de yardıma ihtiyaçları olduğu ve bu yardımın en azından önümüzdeki iki yıl boyunca yıllık 360 milyon dolara mal olacağı tahmin edildiğini sözlerine eklemiştir[10].

ABD Kongre Üyesi Pallone, tek yanlı olmakla kalmamış, “etnik temizlik[11],” “Karabağ halkına yönelik şiddetli askeri saldırı[12]” gibi kara propaganda söylemlerinde de bulunmuştur.  Burada, önce Karabağlı Ermenilere destek çıkacağını söyleyen, daha sonra bu sözünden vazgeçen bir Ermenistan vardır. Demokratik bir Ermenistan söylemi ile çelişen bu karar, Karabağlı Ermenileri zor bir duruma sokmuştur. Karabağlı Ermeniler geçim sıkıntısına girmişlerdir. 

Bu durum açık bir şekilde “Karabağlı Ermenilerin geldikleri yere geri dönmeye zorlanma hamlesi” olarak da değerlendirilebilir. Hatırlanacağı gibi, Karabağ’dan Ermenistan’a giden Ermenilerin “zorla” göç ettirildikleri ve hatta “soykırım”a uğradıklarına dair iddialar ortaya atılmıştı. Görüyoruz ki hala bu ifadeleri kullanmaya devam etmektedirler. Oysa Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, kalan Karabağlı Ermenilere Azerbaycanlılar ile eşit anayasal haklara sahip olacaklarının taahhüdünü vermiş, uluslararası toplum nezdinde kendini bağlamıştı. “Soykırım”a uğradığı iddia edilen insanlara kapıları kapatmak, sosyal haklarına ilişkin sert kararlar almak durumu başka bir boyuta taşımaktadır. “Soykırım” ifadesi başlı başına yanlış bir ifadedir. Dahası bunu kanıtlayan hiçbir delil de bulunmamaktadır. Madem perişan durumda olan insanların varlığını iddia eden bir Ermenistan var, neden “zorbalığa, zorunlu göçe hatta soykırıma uğradığı” iddia edilen “büyük bir grubu” asıl zor durum içinde kendi bırakmaktadır? Soykırım, zorla göç ya da başka zorbalıkların ispat edilemediği ortamda somut ve belgeli tek bir durum vardır; o da, Karabağ’dan gelen Ermenilerin zorla geri göç ettirilmeye çalışılması, “mülteci statüsü”nün Ermenistan vatandaşlığından daha ayrıcalıklı olduğu iddiasının ortaya atılmasıdır. İşte bu durum belgeli bir şekilde uluslararası basında da yer almaktadır. 

Karabağlı Ermenilerin zorla göç ettirildikleri hatta etnik temizliğe maruz kaldıkları iddia edilmiştir. Durumun gerçeği bu değildir. Cumhurbaşkanı Aliyev tam tersi, Azerbaycan vatandaşlığı vadetmiş, Karabağ’da kalmaları yönünde bir çağrı yapmıştır. Buna rağmen, ABD ve AB’nin desteği ile durumu dramatik hale getirmek ve gelenler için de maddi yardım alabilmek için göçe teşvik edilenlerin sayıları da yüksek gösterilmiştir. Karabağ’dan Ermenistan’a dönüşleri teşvik eden Ermenistan’dır. Şimdi tam tersini yapıp zorla geri döndürmeye çalışmaktadır. Ermenistan’ın tutumu açıktır. Karabağ Ermenilerinin Karabağ’a geri dönmesi ve Karabağ konusunda başka planlar olduğu anlaşılmaktadır. Böylece oluşabilecek yeni durumlardan fayda sağlama düşüncesiyle hareket edilmektedir. Geri döndürme planındaki amaç, Karabağ’da iddia ettikleri hakları diri tutmaya çalışmaktır. Bu durum sıradan insanların sırtından insani duygulardan uzak, demografik bir oyun oynandığını göstermektedir.

*Fotoğraf: https://www.dailysabah.com/politics/azerbaijan-says-will-allow-un-experts-to-visit-karabakh/news