3-4 Nisan 2025 tarihlerinde, Avrupa Konseyi Başkanı António Costa ve Avrupa Komisyonu Başkanı Ursula Von der Leyen’in katılacağı Avrupa Birliği (AB)-Orta Asya Zirvesi ilk kez düzenlenecektir. Zirve, Özbekistan’ın başkenti Semerkant’ta Özbekistan Cumhurbaşkanı Shavkat Mirziyoyev’in ev sahipliğinde gerçekleşecektir. Zirve’ye Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Türkmenistan liderleri de katılacaktır.

Zirve, AB’nin Orta Asya ile ikili ilişkileri yoğunlaştırma konusundaki jeopolitik ilgisini ortaya koyması ve bölgesel işbirliğinin geliştirmesi için önemli bir girişimdir[1]. Rusya – Ukrayna savaşı ve Afganistan’daki devam eden gelişmelerle değişen jeopolitik manzara göz önüne alındığında, AB ile Orta Asya arasındaki ilişkiler yıllar içinde stratejik önem kazanmıştır.

Avrupa Konseyi Başkanı António Costa, düzenin ve parçalanmanın hâkim olduğu bir dünyada vurgusu yaparken, AB için tek geçerli çözümün, barış ve refahı ilerletmek için daha güçlü ortaklıklar kurulması gerektiğini vurgulamıştır. Çok kutuplu bir dünyanın, daha fazla ve özel işbirliklerini gerektirdiğini dile getirmiştir. Bu bağlamda, İlk AB-Orta Asya Zirvesi, uluslararası hukuka tam saygı çerçevesinde barış, güvenlik ve sürdürülebilir kalkınma için birlikte çalışılması açısından önem taşımaktadır[2].

Nisan ayında gerçekleşecek zirvede AB yetkilileri, karşılıklı çıkar alanlarında işbirliğini artırma taahhüdünün altını çizeceğini, bu alanlar arasında bölgedeki ve AB ile olan ulaşım ve dijital bağlantı, yeraltı kaynakları, ekonomik ve güvenlik işbirliği ile enerji geçişlerinin yer alacağını belirtmiştir[3].

AB için Orta Asya’nın Önemi

AB ile Orta Asya Cumhuriyetleri arasındaki üst düzey ilişkiler son yıllarda yoğunlaşmıştır; Ekim 2022’de Kazakistan’da ve Haziran 2023’te Kırgızistan’da iki liderler toplantısı düzenlenmiştir. Ayrıca, en son 2023’te Lüksemburg’da gerçekleşen çok sayıda bakanlar düzeyinde görüşme yapılmış ve AB ile Orta Asya arasındaki bağları derinleştirmek için ortak bir yol haritası oluşturulmuştur. Söz konusu yol haritası, bir zirve düzenleme taahhüdü de dâhil olmak üzere, bölgeler arası diyaloğu geliştirmek için somut eylem noktalarını belirlemiştir. 

AB, 2019’da Orta Asya’ya yönelik yeni bir Strateji kabul etmiş; bu strateji, bölgenin AB çıkarları için artan stratejik önemini vurgulamış ve yıllardır süregelen bölgesel işbirliğindeki olumlu gelişmelere dayanmaktadır. Güncellenen strateji, Orta Asya ülkeleriyle daha güçlü, modern ve dışlayıcı olmayan bir ortaklığı teşvik etmeyi amaçlayarak bölgenin sürdürülebilir, daha dirençli, müreffeh ve birbirine daha sıkı bağlı bir ekonomik ve siyasi alan olarak gelişmesini hedeflediğini belirtmektedir.

AB yetkilileri, AB’nin bölge için ikinci büyük ticaret ortağı olduğunu ve aynı zamanda bölgedeki yatırımların yüzde 40’ından fazlasının kaynağı olarak en büyük yatırımcı konumunda olduğunu belirtmektedir.

Orta Asya’nın Geç Fark Edilen Potansiyeli

Orta Asya Cumhuriyetleri’nin son yıllarda AB için öneminin arttığı açıktır. Bununla beraber, Orta Asya, Türkiye’nin dış politika radarına ciddi anlamda Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla, yani 1991’de girmiştir. Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan’ın bağımsızlıklarını kazanması, Türkiye için tarihsel, kültürel ve dilsel bağlara dayalı bir fırsat penceresi açmıştır. Bu dönem, Türkiye’nin “Türk Dünyası” vizyonunu şekillendiren dönüm noktası olmuştur.

Türkiye, Orta Asya’da ekonomik, kültürel, diplomatik ve güvenlik alanlarında çok yönlü girişimler başlatmıştır. Bu girişimlere somut örnekler verilebilir. 1992’de kurulan Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA), Orta Asya’da kalkınma yardımları, altyapı projeleri ve eğitim programlarıyla Türkiye’nin yumuşak gücünü artırmıştır. Bir diğer örnek, Türk Devletleri Teşkilatı’dır (TDT). 2009’da Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi (Türk Konseyi) olarak kurulmuş, 2021’de Türk Devletleri Teşkilatı’na evrilmiştir. TDT, ortak ekonomi, güvenlik ve kültürel işbirliğini hedeflemektedir. 

Ekonomi ve Enerji alanında Türkiye – Orta Asya Cumhuriyetleri ilişkileri gelişmektedir. Türkiye ile Türkmenistan arasında yapılan son anlaşma ise Türkmen gazının sınırlı hacimde de olsa Avrupa’ya ulaşmasını sağlamayı hedeflemektedir[4]. Hatırlanacağı gibi, AB’nin 1993’te başlattığı Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaştırma Koridoru (TRACECA)[5], Türkiye’nin Orta Asya ile Avrupa arasında bir ana aks olması hedefiyle uyumludur. Türkiye, bu projede aktif rol almış ve AB’den lojistik olarak desteklenmiştir[6]. Günümüzde bu ana aks Orta Koridor olarak hayata geçmiştir. AB, Türkmen gazının Türkiye üzerinden Avrupa’ya taşınması fikrine de prensipte sıcak bakmıştır. Bu yeni gelişme, Türkiye’nin Doğu ile Batı arasında bir enerji merkezi konumuna ilave bir güç katmaktadır. 

Türkiye’nin AB üyelik sürecinin 2019’da askıya alınması, AB ile Orta Asya’da ortak projeleri zorlaştırmıştır. AB, Türkiye’nin girişimlerini kendi stratejisine entegre etmek yerine, doğrudan Orta Asya (Kazakistan[7], Kırgızistan[8], Özbekistan[9], Tacikistan[10], Türkmenistan[11]) ülkeleriyle EPCA’lar (Gelişmiş Ortaklık ve İşbirliği Anlaşmaları – Enchanced Partnership and Cooperation Agreement) müzakere etmeyi tercih etmiştir. Bu anlaşmalara Türkiye dahil edilmemiştir.

Orta Asya, Türk dış politikasında önemli bir yer teşkil etmektedir. Özellikle 1991’den beri TİKA, TDT ve ekonomik girişimler gibi adımlarla bölgeye yönelik tutarlı bir politika izlenmiştir. AB, bu girişimlere kısmen olumlu yanıt vermiş olsa da AB’nin kendi Orta Asya stratejisi ve Türkiye ile ilişkilerindeki belirsizlik, tam bir işbirliğini engellemiştir. 3-4 Nisan 2025 tarihlerinde gerçekleşmesi planlanan AB-Orta Asya Zirvesi, Türkiye – AB arasında bir diyalog başlatmak için bir fırsat olarak dikkat çekmektedir. AB’nin Orta Asya’ya ilgisi memnuniyet vericidir. Orta Asya, AB’nin özellikle ilgilenmesi gereken bir coğrafyadır. Anlaşılmaktadır ki, AB de Orta Asya’da önemli bir aktör olmanın yollarını aramaktadır. Özellikle de bu coğrafyanın yeraltı zenginliklerinde pay sahibi olma niyeti taşıdığı ortadadır. AB’nin Orta Asya Cumhuriyetleriyle imzaladığı ikili anlaşmalar önemlidir, ancak AB bu coğrafyada somut kazanımlar elde etme niyeti ile hareket ederken Türkiye ile işbirliği içinde başarılı olabileceği önemle vurgulanmalıdır.

*Görsel: https://www.martenscentre.eu/blog/eu-central-asia-an-underdeveloped-relationship/.