22-24 Ekim tarihinde Rusya’nın ev sahipliğinde düzenlenen 16. BRICS Zirvesi, “Adil Küresel Kalkınma ve Güvenlik için Çok Taraflılığın Güçlendirilmesi” teması ile Kazan’da gerçekleştirilmiştir. Ekonomist James O’Neill’in gelişen ekonomileriyle Brezilya, Rusya, Hindistan ve Çin’in, yakın gelecekte küresel ekonomiyi etkileyeceğini ifade etmek için 2001 tarihli raporunda kullandığı BRIC kavramı bugün, yalnızca küresel ekonomiyi şekillendirme olanağı olan kurucu ülkeleri tarif etmekle sınırlı kalmamaktadır. Güney Afrika’nın 2010’da katılımı ile BRICS adını alan platform, 2023 yılındaki Johannesburg Zirvesi ile en büyük genişlemesini yaşayarak İran, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Etiyopya ve Mısır tam üyeliğe davet etmiştir. Böylece BRICS+ olarak anılmaya başlanmış; nüfus, petrol ve doğalgaz gibi küresel enerji kaynakları ve küresel GSYİH bakımından küresel ölçeğin önemli bir oranını temsil eden bir iş birliği platformu haline gelmiştir. Bu durum, aralarında Türkiye’nin de olduğu Sri Lanka, Vietnam, Malezya gibi ülkelerin üyelik başvurusu ve Sırbistan gibi ülkelerin üyelik yerine hükümetlerarası ittifaka katılmak isteği ile otuzu aşkın ülkenin üyelik süreçlerine ilgi göstermesinde etkili olmuştur.[1] Ancak, BRICS’in esas önemi; küresel ölçekte temsil ettiği oranlardan çok, yeni ekonomik iş birliği alanları yaratması, küresel ekonomik sisteme alternatif araçlar geliştirme çabası ve çok taraflılık söylemlerinden kaynaklanmaktadır.[2] Öte yandan, Küresel Güney ülkelerinin BRICS üyeliğine artan ilgisinde, Gazze Savaşı sonrasında dış politikalarını yeniden şekillendirmelerinin etkili olduğu öne sürülmektedir.[3] Güneydoğu Asya ülkeleri özelindeki bir görüş ise, ASEAN’ın bölge ülkelerine katkı sunma konusundaki başarısızlığının BRICS’e ilgiyi arttırdığını belirtmektedir.[4]

BRICS, uluslararası örgütlerin sahip olduğu kurumsal yapılardan yoksun olması, tüzüğünün olmaması, üyelik süreçlerinin belirsizliği gibi eksiklikler nedeniyle platform olarak anılmaktadır. Her ne kadar bazı sorunların çözümünde çeşitli adımlar atılmış olsa da, ikili ilişkilerinde köklü sorunlar yaşayan İran ve Suudi Arabistan, Çin ve Hindistan gibi ülkelerin BRICS’deki varlığı, platformun bütüncül bir yapıya sahip olmadığının ve içinde birtakım sınırlılıkların olduğunu göstermektedir. Bir başka açıdan, 2023 yılında üyeliğe davet edilen Suudi Arabistan katılım için gerekli iç prosedürlerini henüz tamamlamadığından 16. Kazan Zirvesi’ne Dışişleri Bakanı düzeyinde katılım göstermiştir.[5] Veliaht Prens Selman ise, zirvenin yapıldığı sırada ABD Dışişleri Bakanı Blinken ile görüşmüştür.[6] Bu durum, bölgesel güçteki devletlerin BRICS’i dış politika araçlarını çeşitlendirmede kullanabildiklerini örneklemektedir. BM Genel Sekreteri Antonio Guterres’in zirveye katılımı ise BRICS’in uluslararası örgütler içindeki önemini arttırmaya yardımcı olmuştur.

BRICS, kendisini Batı’ya alternatif bir kurum olarak konumlandırmaktan kaçınmaktadır. Bu durumda, Hindistan ve Brezilya gibi katılımcı ülkelerin etkili olduğu ileri sürülmektedir.[7] Benzer biçimde BRICS’in Batı’ya alternatif bir kurumsal yapı olarak temellendirilmesinin; hali hazırda üyeliğe ilgi gösteren Güneydoğu Asya ülkeleri gibi Batı ile iyi ilişkiler içinde olan ülkelere, bir kısıtlama getirmesi söz konusudur. Bu bakımdan BRICS’in esas çekim gücü, Batı egemenliğindeki neoliberal ekonomik sistem içinde, doların ve SWIFT’in hakimiyetinin yanı sıra IMF ve Dünya Bankası gibi kurumlara alternatif araçlar geliştirme çabasından kaynaklanmaktadır. 2014 yılında BRICS Merkez Bankaları arasında Yedek Akçe Düzenlemesi’nin yapılması, 2015 yılında Yeni Kalkınma Bankası’nın kurulması, 2020’de BRICS Ödeme Gücü’nün kurulması, ulusal para birimlerinin kullanımının yaygınlaştırılması için 2023 Zirvesi’nde BRICS’in üçüncü taraf ülkelerle ilişkilerde de ulusal para biriminin kullanılmasının gündeme gelmesi gibi girişimler bu çabanın örnekleridir. Ancak, henüz BRICS Merkez Bankaları’nın rezerv para olarak ulusal para birimlerini tercih etmedikleri, Çin Yuanı’nın dahi Dünya Merkez Bankalarındaki oranının 2022 verilerine göre yalnızca %2,2 olması nedeniyle doların hakimiyetinin henüz kırılmaktan uzak olduğu ve sermaye piyasalarında şeffaflık, risk yönetimi gibi unsurlarla bu sürecin desteklenmesi gerektiği belirtilmektedir.[8] Sonuç olarak, BRICS’in küresel finans sistemindeki araçlara ve kurumlara yönelik değişim taleplerinin ve bu talep doğrultusunda çeşitli girişimlerin olduğu, ancak başarıya ulaşmak için henüz uzun bir sürecin var olduğunu dile getirmek mümkündür.

Çin ve 16. BRICS Zirvesi

Çin; BRICS, Çin-Afrika İş Birliği Platformu (FOCAC), Kuşak ve Yol Girişimi Platformu gibi zirve diplomasisi örneği olan platformları, Küresel Güney ile olan ilişkilerini güçlendirmede bir araç olarak kullanmaktadır. Çin’in, Küresel Güney ile ilişkilerini güçlendirme hedefinin kökenini ise, Mao dönemindeki Bandung Konferansı sürecine dayandırmak mümkündür. 1960’larda Sino-Sovyet Anlaşmazlığı sebebiyle, halihazırda Batı Bloğu ile kötü ilişkiler içinde olan Çin, Doğu Bloğu ülkeleri ile de sorunlar yaşamaya başlayınca de-kolonizasyon sürecinin de etkisiyle; Afrika, Asya ve Latin Amerika’daki ülkelerle ilişkilerini geliştirerek diplomatik izolasyonunu aşmaya çalışmıştır.[9] Bu doğrultuda, 1974 yılında BM Genel Kurulu’nda Çin tarafından sunulan “Üçüncü Dünya Teorisi”ne göre, ABD ve Sovyetler Birliği’nden oluşan “Birinci Dünya”, Japonya ve Batı Avrupa ülkeleri gibi sanayileşmiş ülkelerden oluşan “İkinci Dünya” ve bunların dışındaki gelişmekte olan Afrika, Asya ve Latin Amerika ülkelerinden oluşan “Üçüncü Dünya” ülkeleri belirlenmiştir.[10] Böylece Çin, kendisini Üçüncü Dünya ile özdeşleştirmiştir. Belirtilen dış politika anlayışı, Çin’in Küresel Güney ile kurmakta olduğu ilişkilerde devam ettirilmektedir. Xi döneminde daha proaktif dış politika tutumlarının izlenmesi neticesinde söz konusu anlayış, Küresel Güney’in liderliğini üstlenmeye dönüşmüştür. Xi'nin 16. BRICS Zirvesi’nde gerçekleştirdiği konuşmasında, “Çin’in, Küresel Güney’in öncüsü olarak ortak gelecek için sorumluluk göstermesi gerektiği” şeklindeki ifadeleri bu durumun bir göstergesidir. Benzer biçimde konuşmasının büyük bölümünü Küresel Güney hakkındaki ifadeler oluşturmaktadır. Ayrıca Xi, BRICS’e katılacak yeni üyeler için ise “tam üyelik”, “ortak üyelik” ve “BRICS+” olarak üyeliklerin destekleneceğini ifade etmiştir. Böylece Çin’in, yeni üyelerin katılımı ile Küresel Güney’in daha fazla temsil edilmesini önerdiğini belirtmek mümkündür. Çin’in Brezilya ile birlikte Rusya-Ukrayna Savaşı’nın çözümüne ilişkin 23 Mayıs tarihinde yayınladığı “Ukrayna Krizi’nin Çözümüne İlişkin Ortak Anlayış”[11] zirve sırasında yeniden gündeme getirilmiştir. Bu durum, uluslararası çatışma çözümlerinde Çin’in aktif rol almak istediğini ve “uluslararası sistemde sorumlu bir aktör” olma çabasını, Küresel Güney üzerinden tanımlamaktadır. Ayrıca Çin, Kuşak ve Yol Girişimi katılımcısı ülkeler ile ticaretinde de ulusal para biriminin kullanılmasını yaygınlaştırmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda BRICS’in de-dolarizasyon süreci, Çin dış politikasına katkı sunmaktadır. Böylece BRICS platformunun, Çin’in dış politika hedeflerine ulaşmak için bir sıçrama tahtası görevi gördüğünü öne sürmek mümkündür.[12]

Kazan Deklarasyonu

16. BRICS Zirvesi’nin ardından kabul edilen Kazan Deklarasyonunda üç temel konu dikkat çekmektedir. Birincisi, 2023 genişlemesi sonrası küresel çekim merkezi haline gelen platforma yeni üyeler için üyelik süreci ile ilgilidir. Bu bağlamda üyelik kriterleri detaylandırılmış, ortak ülke statüsü kabul edilmiş, yeni bir üye alımı ise kesinleştirilmemiştir. İkinci temel konu Gazze Savaşı, Suriye Sorunu, Ukrayna-Rusya Savaşı, İran-İsrail çatışması, Kızıldeniz ve Babül Mendep Boğazı’ndaki sorunlar, Sudan gibi mevcut uluslararası sorunların gündeme alınmasıdır. İran, Filistin ve Suriye’ye karşı destekleyici bir tutum izlenirken Ukrayna Savaşı konusunda daha sınırlı bir yaklaşım benimsenmiştir. Üçüncü konu ise, BRICS’in temel pratiği olan küresel ekonomik sisteme yeni araçlar geliştirme hedefi doğrultusunda önerilen yeni araçlardır. Bu bağlamda SWIFT’e alternatif olması amacıyla “BRICS Bridge”, katılımcı ülkeler için saklama sistemi olarak “BRICS Clear” ve ödeme aracı olarak “BRICS Pay” olmak üzere üç sistem önerilmiştir. Söz konusu üç sistem, yukarıda belirtilen 2010’lu yıllardan itibaren alternatif sistem yaratma çabalarının devamıdır. Ayrıca küresel yönetişimin iyileştirilmesi, çok merkezlilik, daha adil ve çok kutuplu bir düzene vurgu yapılmıştır. Bu durum, Çin’in kullanmakta olduğu dış politika söylemi ve uluslararası sistemdeki değişim talepleri ile aynı doğrultudadır. Öne çıkan bir başka husus ise uluslararası sorunların çözümü için Kyoto Protokolü, Dünya Ticaret Örgütü ve BM gibi yapılara atıf yapılmış olmasıdır. Bunu, katılımcı ülkelerin mevcut uluslararası kurumların önemini kabul ettiğinin ve BRICS’i mevcut sistem içinde güçlü bir uluslararası mekanizma olarak konumlandırmasının örneği olarak görmek mümkündür.[13]

Türkiye’nin BRICS’e katılımı ile ilgili olarak Cumhurbaşkanı Erdoğan, zirvede yaptığı konuşmada Türkiye’nin G20, MIKTA, Avrupa Konseyi gibi pek çok uluslararası kuruluşun üyesi olduğunu ifade ederek BRICS ile iş birliğinin arttırılmak istendiğini dile getirmiştir.[14] Bu bağlamda aktarılan ifadeler, BRICS’in Türk dış politikası açısından “stratejik özerklik” ve yeni iş birlikleri fırsatı olarak görüldüğünü göstermektedir. Türkiye’nin BRICS üyeliği Türkiye’ye, üye ülkeler ile diyaloğunu geliştirme ve daha yakın ekonomik, ticari ve siyasi ilişkiler kurma fırsatı sunmaktadır. BRICS açısından ise, BRICS+’ın Batı ile ittifaka mensup olmayan ülkelerden oluştuğu şeklindeki izlenim yerine, gelişmekte olan ülkelerle öne çıkan bir platform izlenimi vermesine katkı sağlayabilir.

Sonuç olarak Çin; Küresel Güney ülkelerinin öncülüğünü yaparak uluslararası sistemde Küresel Güney’in daha fazla söz sahibi olması, çok taraflılık, çok merkezlilik, de-dolarizasyon gibi unsurları savunmaktadır. Bu bağlamda BRICS’in, Batı hakimiyetindeki neoliberal ekonomik sisteme alternatif ekonomik araçlar geliştirme çabası, Çin’in dış politika hedeflerine ulaşmaya katkı sağlamaktadır. BRICS’in başta Küresel Güney ülkeleri olmak üzere pek çok ülke için çekim merkezi haline gelmesi, yeni iş birliği alanları ile küresel ekonomi ve finans alanında alternatif araçlar geliştirme hedefinden kaynaklanmaktadır. Ciddi kurumsal mekanizmalardan yoksunluk, BRICS’in diyalog platformu olarak sınırlı kalmasına neden olurken aynı zamanda çok merkezlilik bağlamında Küresel Güney ülkeleri ve bölgesel güçteki devletlerin katılımını kolaylaştırmaktadır. Ancak, BRICS’in doların hakimiyetini kırmak gibi ekonomi ve finans hedeflerine ulaşması için henüz önünde uzun bir süreç olduğunu ifade etmek gerekmektedir.